نـخست به منظور روشن شدن بحث , شايسته مي دانيم ديدگاه فقها را در اين زمينه يادآور شويم :1 - همه گروههاي اسلامي در اين مساله اتفاق نظر دارند كه در عرفه مي توان هردو نماز ظهر و عـصر را در وقت ظهر , با هم و بدون فاصله ادا نمود , و در مزدلفه نيز جايز است نماز مغرب و عشا را در وقت عشا بجا آوريم . 2 - حنفي ها مي گويند : جمع بين نماز ظهر و عصر در يك وقت , و نماز مغرب و عشا دريك وقت , تنها در همان دو مورد عرفه و مزدلفه جايز است و در سايرموارد , نبايد صورت پذيرد . 3 - حـنـبـلـي ها , مالكي ها و شافعيها مي گويند : جمع بين نماز ظهر و عصر و يا جمع ميان نماز مغرب و عشا در يك وقت خاص , علاوه بر دو مورد ياد شده , در حال سفرنيز , جايز است . برخي از اين گروه ها , با هم خواندن دو نماز را , در موارداضطراري ; مانند زماني كه باران ببارد و يا نمازگرار بيمار يا در هراس از دشمن جايز مي دانند . (1)4 - شـيـعـه بر آن است كه هر يك از نمازهاي ظهر و عصر و نمازهاي مغرب و عشا , يك وقت خاص دارند و يك وقت مشترك :الف - وقت خاص نماز ظهر , از آغاز ظهر شرعي ( وقت زوال ) است تا مقدار زماني كه چهار ركعت نماز خوانده مي شود , در اين مدت محدود , تنها نماز ظهر را مي توان بجاآورد . ب - وقت خاص نماز عصر , زماني است كه از آن لحظه تا وقت غروب , تنها به اندازه مدت خواندن نماز عصر , فرصت باشد . ج - وقـت مشترك بين دو نماز ظهر و عصر , از انتهاي وقت خاص نماز ظهر , تا ابتداي وقت خاص نماز عصر است . سـخـن شـيعه آن است كه در تمام اين وقت مشترك , مي توانيم نماز ظهر و عصر را با هم و بدون فاصله بخوانيم , ولي اهل تسنن معتقدند : از اول ظهر شرعي ( وقت زوال )تا آنگاه كه سايه هر چيز , بـه انـدازه خـود آن چـيـز , گـردد , به نماز ظهر اختصاص دارد و نبايد نماز عصر , در اين مدت خوانده شود , و از آن پس تا موقع مغرب , به نماز عصر اختصاص دارد و نمي توان نماز ظهر را در آن وقت بجا آورد . د - وقـت خـاص نـماز مغرب , از آغاز مغرب شرعي است تا مقدار زماني كه سه ركعت نمازخوانده شود و در اين مدت محدود , تنها نماز مغرب را مي توان ادا نمود . هـ - وقـت خاص نماز عشا , زماني است كه از آن لحظه تا نيمه شب شرعي , تنها به اندازه خواندن نماز عشا فرصت باشد . در اين مدت كوتاه , تنها نماز عشا رامي توانيم بجا آوريم . و - وقـت مشترك بين دو نماز مغرب و عشا , از انتهاي وقت خاص نماز مغرب تا ابتداي وقت خاص نماز عشا ادامه دارد . شيعه معتقد است : در طول اين مدت مشترك , مي توانيم نماز مغرب و عشا را با هم وبدون فاصله بـخـوانـيم , ولي اهل سنت مي گويند : از اول غروب تا هنگام زوال شفق ازمغرب , به نماز مغرب اختصاص دارد و نبايد نماز عشا در اين مدت خوانده شود . واز هـنـگـام زوال شـفق از مغرب تا نيمه شب شرعي , به نماز عشا اختصاص دارد ونمي توان نماز مغرب را در آن وقت بجا آورد . نتيجه اين كه : بنابر نظريه شيعه , پس از فرا رسيدن ظهر شرعي , مي توانيم نمازظهر را بخوانيم و بـلافـاصـله به خواندن نماز عصر بپردازيم , يا نماز ظهر را تانزديك اول وقت خاص نماز عصر , به تـاخير اندازيم بگونه اي كه نماز ظهر را پيش ازفرا رسيدن وقت خاص نماز عصر به پايان رسانيم و سـپـس نـماز عصر را بخوانيم و بدين سان , بين نماز ظهر و عصر , جمع نماييم , گرچه مستحب است نماز ظهر را پس اززوال و نماز عصر را هنگامي كه سايه هر چيز به اندازه خود آن گردد , بجا آوريم . هـمچنين مي توانيم به هنگام فرا رسيدن مغرب شرعي , نماز مغرب را ادا نماييم وبلافاصله پس از آن , به خواندن نماز عشا بپردازيم و يا نماز مغرب را تا نزديك وقت خاص نماز عشا به تاخير اندازيم بـطـوري كـه نـماز مغرب را پيش از فرا رسيدن وقت خاص نماز عشا , به پايان رسانيم و سپس به خواندن نماز عشا مبادرت ورزيم و بدين سان , بين نماز مغرب و عشا جمع كنيم , گرچه مستحب است نماز مغرب را پس از مغرب شرعي و نماز عشا را بعد از زوال شفق از جانب مغرب بجا آوريم . ايـن بود نظريه شيعه , ليكن اهل سنت , جمع بين دو نماز ظهر و عصر و يا دو نمازمغرب و عشا به اين نحو را بطور مطلق در همه جا و همه وقت , جايز نمي دانند . بنابراين , محل بحث , عبارت است از جمع ميان دو نماز در همه زمان ها و مكان ها ,بطوري كه هر دو نماز , در وقت يكي از آنها ادا شود ; مانند جمع ميان دو نمازعرفه و مزدلفه . 5 - همه مسلمانان در اين مساله اتفاق نظر دارند كه پيامبر گرامي ميان دو نماز ,جمع نمود , ولي در تفسير اين روايت , دو نظر وجود دارد :الف - شيعه مي گويد : مقصود اين است كه در نخستين اوقـات نـماز ظهر , مي شود پس ازاتمام نماز ظهر , نماز عصر را بجا آورد و همچنين در نخستين اوقات نمار مغرب ,مي شود پس از خواندن نماز مغرب , نماز عشا را ادا نمود , و اين مساله به زمان يامكان و يا شرايط خاصي بستگي ندارد بلكه در همه جا و همه وقت , جايز است . ب - ديگران مي گويند : مقصود روايت اين است كه نماز ظهر , در آخر وقت آن و نمازعصر در اول وقت آن بجا آورده شود و نيز نماز مغرب در آخر وقت و نماز عشا درآغاز وقت آن ادا گردد . اكـنون به منظور روشن شدن مساله , به بررسي روايات در اين زمينه مي پردازيم وثابت مي كنيم كه مقصود از جمع در اين احاديث همان است كه شيعه مي گويد ; يعني دونماز را در وقت يكي از آن هـا بـجـا آوردن , نه ادا نمودن يكي از آن ها در آخر وقت آن و بجا آوردن ديگري در اول وقت آن :ايـنـك روايـات 1 - احـمـد بـن حـنـبـل - رهـبـر گروه حنابله - در مسند خود از جابر بن زيد , چـنين روايت مي كند : اخبرني جابر بن زيد انه سمع ابن عباس يقول : صليت مع رسول اللّه صلي اللّه عليه [ و آله ] و سلم ثمانيا جميعا و سبعا جميعا . قـال قلت له يا ابا الشعثاء اظنه اخر الظهر و عجل العصر و اخر المغرب و عجل العشاء , قال و انا اظن ذلـك (3)- جـابـر بـن زيـد گـويد : از ابن عباس شنيدم كه مي گفت : با پيامبر گرامي هشت ركعت نماز ( ظهر و عصر ) را با هم و هفت ركعت نماز ( مغرب و عشا ) را نيز با هم به جاي آوردم . مي گويد به ابوشعثا گفتم : فكر مي كنم رسول خدا , نماز ظهر رابه تاخير انداخت و نماز عصر را زودتـر ادا نـمـود و نيز نماز مغرب را به تاخيرانداخت و نماز عشا را زودتر بجا آورد , ( ابوشعثا ) گفت : من هم چنين مي انديشم . از ايـن روايت به روشني معلوم مي گردد كه پيامبر گرامي , هر دو نماز ظهر و عصر رابا هم و هر دو نماز مغرب و عشا را نيز با هم و بدون فاصله , بجاي آورده است . 2 - احـمـد بن حنبل , از عبداللّه بن شقيق , روايت ذيل را يادآور مي شود : خطبنا ابن عباس يوما بعد العصر حتي غربت الشمس و بدت النجوم و علق الناس ينادونه الصلوه و في القوم رجل من بني تـمـيم فجعل يقول : الصلوه الصلوه : قال فغضب قال اتعلمني بالسنه ؟ شهدت رسول اللّه صلي اللّه عليه [ و آله ] و سلم جمع بين الظهر و العصر , و المغرب و العشا . قال عبداللّه فوجدت في نفسي من ذلك شيئافلقيت ابا هريره فسالته فوافقه . (3)- ابـن عـبـاس بـعـد از نـمـاز عـصر , براي ما سخنراني نمود تا آنگاه كه خورشيد غروب كرد و سـتـارگـان آشكار شدند و مردم نداي نماز دادند و در آن ميان , مردي از قبيله بني تميم به تكرار كـلمه نماز پرداخت , ابن عباس , خشمگين گرديد و گفت : آياتو مي خواهي سنت پيامبر را به من بياموزي ؟ من شاهد و ناظر بودم كه رسول خدا بين نماز ظهر و عصر و نماز مغرب و عشا جمع نمود . عبداللّه مي گويد : براي من در اين مساله , ترديد بروز كرد و لذا در ديداري باابوهريره در اين مورد سئوال كردم و او سخن ابن عباس را تاييد نمود . در ايـن حـديـث , دو تـن از صـحـابـه عبداللّه بن عباس و ابوهريره بر اين حقيقت گواهي مي دهند كه پيامبر گرامي نماز ظهر و عصر و نماز مغرب و عشا را با هم خوانده و ابن عباس نيز به رفتار پيامبر , تاسي نموده است . 3 - مـالـك بـن انس - رهبر گروه مالكيه - در كتاب موطا اينگونه مي نگارد : صلي رسول اللّه صلي اللّه عليه و آله الظهر و العصر جميعا , و المغرب و العشاءجميعا في غير خوف و لا سفر . (4)- رسول خدا صلي اللّه عليه و آله هر دو نماز ظهر و عصر را با هم خواندند و هر دونماز مغرب و عشا را نيز با هم بجا مي آورد , بدون اين كه از دشمن بهراسد و يا درسفر باشد . 4 - مالك بن انس , از معاذ بن جبل , چنين روايت مي نمايد : فكان رسول اللّه صلي اللّه عليه و آله يجمع بين الظهر و العصر , و المغرب والعشاء . (5)- رسول خدا , نماز ظهر و عصر را با هم و نماز مغرب و عشا را نيز با هم مي خواند . 5 - مـالـك بن انس از نافع و او از عبداللّه بن عمر چنين روايت مي كند : كان رسول اللّه صلي اللّه عليه و آله اذا عجل به السير يجمع بين المغرب والعشاء . (6)- هرگاه پيابر براي پيمودن مسيري عجله داشت , نماز مغرب و عشاء را با هم مي خواند . 6 - مالك بن انس , از ابوهريره چنين روايت مي كند : ان رسول اللّه - صلي اللّه عليه [ و آله ] و سلم - كان يجمع بين الظهر و العصرفي سفره الي تبوك . (7)- پيامبر گرامي در راه تبوك , نماز ظهر و عصر را با هم بجا مي آورد . 7 - مـالـك در مـوطا از نافع چنين روايت مي نمايد : ان عبداللّه بن عمر كان اذا جمع الامراء بين المغرب و العشاء في المطر جمع معهم . (8)- هرگاه اميران , نماز مغرب و عشا را در باران با هم بخواندند , عبداللّه بن عمرهم هر دو نماز را با هم ادا مي نمود . 8 - مـالك بن انس به نقل از علي بن حسين مي نگارد : كان رسول اللّه - صلي اللّه عليه [ و آله ] و سـلـم - اذا اراد ان يـسير يومه جمع بين الظهر و العصر و اذا اراد ان يسير ليله جمع بين المغرب و العشاء . (9)- هـرگاه پيامبر مي خواست در روز , طي طريق نمايد , نماز ظهر و عصر را با هم ادامي كرد و هر وقت مي خواست در شب مسيري را بپيمايد , نماز مغرب و عشا را با هم بجامي آورد . 9 - مـحـمد زرقاني در شرح موطا , از ابي شعثا چنين روايت مي كند : ان بن عباس صلي بالبصره الظهر و العصر ليس بينهما شي ء و المغرب و العشاء ليس بينهما شي ء . (10)- عـبـداللّه بـن عباس در شهر بصره , نماز ظهر و عصر را با هم خواند , بطوري كه بين آن دو فاصله اي نبود و نماز مغرب و عشا را نيز با هم ادا نمود ; بگونه اي كه بين آن دو فاصله اي نيفتاد . 10 - زرقاني از طبراني و او از ابن مسعود , آورده است : جمع النبي صلي اللّه عليه [ و آله ] و سلم بين الظهر و العصر و بين المغرب والعشاء . فقيل له في ذلك , فقال : صنعت هذا لئلا تحرج امتي . (11)- پيامبر گرامي , نماز ظهر و عصر را با هم اقامه كرد و نماز مغرب و عشا را نيزبا هم بجا آورد . در اين مورد از وي سئوال شد , فرمود : براي اين كه امت من دررنج و سختي قرار نگيرند . 11 - مـسلم بن حجاج , بواسطه ابوزبير و از سعيد بن جبير و او از ابن عباس روايت مي كند : صلي رسول اللّه - صلي اللّه عليه [ و آله ] و سلم - الظهر و العصر جميعابالمدينه في غير خوف و لا سفر . (12)- پـيـامـبر - ص - در مدينه منوره - بدون هيچ هراسي از دشمن و بدون اين كه در حال سفر باشد , نماز ظهر و عصر را با هم بجا آورد . سپس ابن عباس , در مورد هدف پيامبر از اين كار مي گويد : براي اين كه مي خواست هيچ كس از امت وي در زحمت نيفتد . (13)12 - مـسـلـم در صـحيح خود , از سعيد بن جبير و او از ابن عباس روايت مي نمايد كه گفته اسـت : جـمـع رسول اللّه - صلي اللّه عليه [ و آله ] و سلم بين الظهر و العصر , المغرب والعشاء في المدينه من غير خوف و لا مطر . (13)- پيامبر گرامي , در مدينه منوره بين نماز ظهر و عصر و نماز مغرب و عشا جمع نمود , بدون اين كه هراسي در ميان باشد و يا باران ببارد . آنگاه سعيد بن جبير مي گويد : از ابن عباس پرسيدم : چرا پيامبر به چنين رفتاري مبادرت ورزيد ؟ ابن عباس گفت : براي آن كه نمي خواست امت خود را به زحمت بيندازد . (15)13 - ابـوعـبـداللّه بـخـاري باب ويژه اي را تحت عنوان باب تاخير الظهر الي العصر - به اين مساله اختصاص داده (16) كه خود اين عنوان , گوياتر

تبيان