خداوند در آيه 2 سورة مؤمنون ميفرمايد: ]مؤمنان[ كساني ]هستند[ كه در نمازشان خاشعند; بنابراين، خشوع در نماز علامت ايمان است نه نماز خواندن. براي تحصيل خشوع و حضور قلب در نماز، امور ذيل توصيه شده است:

1. انديشه در اهميت و آثار نماز

اگر گوهر گرانبهايي و يا يك انگشتر، به ارزش صد هزار تومان را گم كنيم تا مدتي آشفته خاطر ميگرديم و شبها خوابمان نميبرد; اين در حالي است كه دو ركعت نمازي را كه به همه دنيا و لذتهاي آن ميارزد، از دست ميدهيم و ناراحت نميشويم.!

پس در مرحله اول بايد در اهميت و آثار ارزشمند نماز بينديشيم تا پيببريم با اين نمازهاي فاقد حال و توجه و حضور قلب، خود را از چه فوايد و بركاتي محروم ساختهايم.! قرآن كريم، كسالت در نماز و بيميلي به اين فريضة الهي را از اوصاف منافقان برشمرده، دربارة آنان ميفرمايد: ...و چون به نماز ميايستند با حال بيميلي نماز ميگزارند و براي مردم ريا ميكنند و جز اندكي ياد خدا نميكنند.( نسأ، 142.

)

2. كنترل افكار خود قبل از شروع نماز

از جمله كارهايي كه براي تحصيل حضور قلب و توجه بايد انجام داد، اين است كه انسان، پيش از نماز لحظاتي را به تفكر مشغول شود و توجه خود را به خدا معطوف سازد. براي چند دقيقه در محل نماز، خود را از غير خدا فارغ كند. دل را از افكار و خيالهاي واهي خالي سازد و با متمركزساختن حواس خود، و فراموش كردن گرايشهاي دنيايي، سعي كند حضور قلب پيدا كند; البته با تفكر و پشيماني در اثر از دست دادن منافع معنوي نماز، و جبران زيان و خسارتهاي گذشته، اين مهم بهتر حاصل ميشود.

3. انديشه در عظمت خداوند

وقتي انسان در برابر هم نوع خود قرار ميگيرد، مواظب رفتارش هست و حواسش را جمع ميكند. وقتي باور كرديم كه در حضور خدا هستيم و خداوند از روي لطف به ما اجازه داده در حضور او بايستيم و با او سخن گوييم و به درد دل و مناجات با او بپردازيم، آيا جا دارد از او غافل شويم؟ به همين جهت است كه در روايت آمده است كسي كه نماز ميخواند، ولي دل به نماز نميسپرد، آيا نميترسد كه او را به صورت الاغ مسخ كنم؟ يعني، غفلت و بيتوجهي در نماز آن قدر زشت است كه مبتلاي به آن مستحق اين است كه بهصورت حيواني مسخ شود.

قرآن دربارة نمازگزاراني كه از ياد خداوند غافل هستند ميفرمايد: فويل للمصلين # الذين هم عن صلاتهم ساهون # الذين هم يراَّءون # پس واي بر نمازگزاران # كه دل از ياد خدا غافل دارند # آنانكه ريا ميكنند.( ماعون، 4 ـ 6. )

4. هنگام نماز سعي كنيم، معاني جملاتي را كه بر زبان جاري ميكنيم، تصور كنيم و در آنها بينديشيم و با تأمل نماز بخوانيم. به طوري كه اگر قبلاً در يك دقيقه، يك ركعت ميخوانديم، اينك يك ركعت را در دو دقيقه بخوانيم و اين براي كسي كه ميخواهد به حضور خدا برود وقت زيادي نيست.

5. امام سجاد7 ميفرمايد: وقتي نماز ميخواني فرض كن (در آستانة مرگ هستي) و آخرين نمازت را ميخواني. اگر انسان بداند، از عمرش تنها به اندازه خواندن چند ركعت نماز باقي مانده است، حواسش را جمع ميكند و سعي ميكند نمازش را بهتر و شايستهتر بهجا آورد و از كاستيهايش توبه كند. حال كه ما نميدانيم عمرمان تا كي باقي است، فرض كنيم اين آخرين نمازي است كه بهجا ميآوريم. چنين تصوري باعث ميشود در برابر شيطان مقاومت كنيم و او را از خود برانيم و از لحظات و دقايقي كه در نماز سپري ميكنيم، بهره شايان ببريم.

6. سعي كنيم دعاهايي را كه براي قبل از شروع نماز و نيز بعد از نماز وارد شده، بخوانيم. كسي كه به مجرد گفتن: السّلام عليكم و رحمة الله و بركاته از جاي برميخيزد و به دنبال كارش ميرود، گويا تا حال نزد خدا زنداني بود و انتظار ميكشيد هرچه زودتر درِ زندان و قفس گشوده شود تا خود را نجات دهد; پس لازم است بعد از نماز، انسان دست به دعا بلند كرده، براي خود و ديگران دعا كند.( راهيان كوي دوست، مصباح يزدي، ص 77 ـ 88، انتشارات شفق قم، 1375 ش. جهت آگاهي بيشتر در اين زمينه ر.ك: به كتاب حضور قلب در نماز از ديدگاه عالمان ربّاني و عارفان الهي، نوشتة محمد وديعي و صلاةالخاشعين آيتالله شهيد دستغيب. )



فرهنگ ومعارف قرآن