حضور قلب در نماز، يكي از مهمترين آداب قلبي نماز و عبادتها است كه عبادت بدون آن روح و رواني نخواهد داشت. حضرت امام خميني در اين زمينه ميفرمايند: ]حضور قلب[ خود مفتاح قفل كمالات و باب الابواب سعادات است و در احاديث شريفه از كمتر چيزي اين قدر ذكر شده و به كمتر ادبي اين قدر اهميت داده شده است.(آداب نماز، امام خميني;، ص 31، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني;.)

حضور قلب، از شرايط قبولي و كمال نماز است نه صحّت آن; يعني اگر هر نمازگزاري به اين امر دست يابد عبادت كاملتري انجام داده است و گرنه نمازش صحيح است و لازم نيست نمازگزاري كه حضور قلب نداشته، نماز را دوباره بخواند. منتها اين چنين نمازي، براي او كمال و رشدي نخواهد داشت.

در حديثي حضرت رسول اكرمميفرمايند: برخي از نمازها، يك دوم آن يا يك سوم آن يا يك چهارم آن... قبول ميشود و برخي از نمازها چون جامة كهنه پيچيده شده و به روي صاحبش زده ميشود و از نماز تو مال تو نيست مگر آن كه به قلبت اقبال به آن كني.(بحارالانوار، علامه مجلسي;، ج 81، ص 260، مؤسسه الوفأ.)

بنابراين اگرچه در اصطلاح به حضور قلب نداشتن، گناه اطلاق نميشود، امّا آثار نامطلوبي، از جمله دور شدن از خدا را در پي دارد كه جبران آنها سخت خواهد بود.

در پايان به راههاي تمركز حواس در نماز اشاره ميكنيم. اميدواريم كه مفيد باشد.

تمركز، يكي از مهمترين رمزهاي موفقيت در هر كاري است; زيرا درك، فهم و لذت بردن از مطالب و موضوعات بستگي به تمركز دارد. تمركز عبارت است از حفظ و نگاهداري توجّه و حواس روي موضوعي معين، مانند موقعي كه انسان به ديدن فيلم جالب و مهيجي مشغول است.

استعداد تمركز، مسألهاي ذاتي نيست، تمركز يك ويژگي اكتسابي است و هر كسي ميتواند به آن دست يابد. مهم اين است كه تمرين و پرورش آن فراموش نشود.

تمركز نسبي است. تقويت آنگاه بستگي به موضوع مورد نظر دارد كه گاهي ساده و گاهي مشكل است. به عنوان مثال دستيابي به تمركز در موضوعهايي كه جنبه تفريحي دارد با موضوعهايي كه جنبه فكري و معنوي دارد متفاوت است.

موانع تمركز و راهحلها

1. آشفتگيهاي دروني;

2. آشفتگيهاي بيروني;

3. نداشتن علاقه به موضوع;

آشفتگيهاي دروني

اين آشفتگيها در درون انسان قرار دارند مانند نگراني، ترس، اندوه، حسادت و... به اين ترتيب وقتي فرد هيجان زده يا اندوهگين است نميتواند روي يك موضوع معين تمركز داشته باشد; زيرا وقتي او متوجه اين احساسات و هيجانات است ديگر فكرش نميتواند بر روي موضوعي كه پيش رو دارد متمركز شود، بهترين راه براي منحرف ساختن اين است كه آنها را روي كاغذ سفيدي بنويسيم و بگوييم بعد از نماز يا درس به آنها فكر خواهيم كرد.

آشفتگيهاي بيروني

مقصود از آنها، هرگونه تحريكهاي غير عادي حواسِ بينايي، چشايي، شنوايي و... است كه فرايند تمركز را با اشكال مواجه ميسازد، مانند نور شديد، سرما، گرما، گرسنگي، تشنگي، صداهاي ناهنجار، لباسهاي تنگ و...

براي دوري از اين آشفتگيها بايد مكاني را براي نماز انتخاب كرد كه اين مزاحمتها نباشد.

نداشتن علاقه به موضوع

تمايلات در انسان طبيعي نيست، گاهي به موضوعي علاقهمند و گاهي از آن ناخرسند است. شايد بتوان گفت: از اين همه موانع، اين مانع مهمترين است. پس، با ايجاد علاقه ميتوان به تمركز دست يافت.

توصيهها براي ايجاد علاقه

1. براي ايجاد علاقه بايد از موضوع مورد نظر (نماز و...) اطلاعاتي را به دست آوريم;

2. اهميت و كاربرد موضوع را بشناسيم و نيازهايي را كه در آينده با آموختن آن موضوع يا خواندن آن ميتوانيم برآورده كنيم، به خوبي درك كنيم; براي نماز به اين فكر باشيم كه باعث رشد معنوي ما، سبب زدوده شدن گناهان، عامل بازدارنده از ناهنجاريها و... است.

3. نگاه به موضوع مثبت باشد، پيشفرضهاي منفي اثر زيانباري را دارد; بنابراين هرگز اين فكر را كه اين موضوع خسته كننده است، مشكل است، سنگين است، به خود راه ندهيم.

4. با تخيل نسبت به موضوع مورد نظر، ايجاد علاقه كنيم.

پس از اشاره به كليات راه تمركز حواس، به توصيههاي جزيي در زمينه نماز اشاره ميشود. اميدواريم با اِعمال آنها در اينباره موفق باشيد.

بهترين راه ايجاد حضور قلب و توجّه خاطر، مبارزه جدي با هجوم افكار پراكنده و آشفته است. در اين راه از دو جهت بايد گام برداشت

الف) رعايت عوامل خارجي

مقصود از عوامل خارجي، عواملي است كه مربوط به ظاهر و اطراف نمازگزار است كه مراعات آنها نقش عمدهاي در تمركز حواس دارد. برخي از اين عوامل عبارتند از:

1. دور كردن آنچه فكر انسان را مشغول ميكند، از جلو چشم و مكان نماز;

2. پرهيز از نگاه كردن به اطراف;

3. نگاه كردن به محل سجده در حال قيام، بين دو قدم در حال ركوع و دامن يا روي دو پا در حال تشهد و سلام;

4. پوشيدن لباس تميز به ويژه سفيد;

5. استعمال بوي خوش;

6. داشتن سجاده خاص;

7. سر وقت براي نماز برخاستن و بالاخره رعايت تمام آداب مستحبي كه به آنها در توضيح المسائل مراجع عظام اشاره شده است.

ب) توجّه به عوامل داخلي

مقصود از عوامل داخلي، عواملي است كه مربوط به فكر، انديشه و باطن نمازگزار است و نمازگزار با تأمل و انديشه ميتواند علاوه بر خضوع، به خشوع در نماز برسد; چنان كه قرآنكريم يكي از اوصاف مؤمنان را خشوع در نماز ميداند الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاَ تِهِمْ خَـَشِعُون (مؤمنون، 2) آنان كه در نمازشان خشوع دارند

براي تحصيل خشوع و حضور قلب در نماز، امور ذيل توصيه شده است:

1. در همه حال به ياد خدا بودن; چرا كه معمولاً از هر 24 ساعت شبانه روز تنها 1 ساعت اختصاص به نماز دارد، اگر در 23 ساعت ديگر، به ياد خدا نباشيم در اين يك ساعت نيز كنترل ذهن و توجّه به خدا بسيار مشكل خواهد بود. حضرت امام خميني ميفرمايند: توجّه به اين كه خداوند تنها كسي است كه همه نعمتها را داده و با نگاه كردن به نعمتها ميتوان به ياد او بود و اين كه خداوند داراي كمال و قدرت واقعي است و عظمت و بزرگياش همه عالم را فراگرفته و اين كه او همه جا حاضر و ناظر اعمال ما است; أَلَمْ يَعْلَم بِأَنَّ اللَّهَ يَرَي (علق، 14) نقش عمدهاي در تذكر و به يادبود خداوند در نماز و غير آن دارد.(ر.ك: چهل حديث، امام خميني;، حديث اول، ص 12، مؤسسه تنظيم ونشر آثار امام خميني;.)

2. انديشه در اهميت و آثار نماز

اگر گوهر گرانبهايي و يا يك انگشتر، به ارزش صد هزار تومان را گم كنيم تا مدتي آشفته خاطر ميگرديم و شبها خوابمان نميبرد; اين در حالي است كه دو ركعت نمازي را كه به همه دنيا و لذتهاي آن ميارزد، از دست ميدهيم و ناراحت نميشويم.!

پس در مرحله اول بايد در اهميت و آثار ارزشمند نماز بينديشيم تا پيببريم با اين نمازهاي فاقد حال و توجه و حضور قلب، خود را از چه فوايد و بركاتي محروم ساختهايم.! قرآن كريم، كسالت در نماز و بيميلي به اين فريضة الهي را از اوصاف منافقان برشمرده، دربارة آنان ميفرمايد: ...و چون به نماز ميايستند با حال بيميلي نماز ميگزارند و براي مردم ريا ميكنند و جز اندكي ياد خدا نميكنند.(نسأ، 142.)

3. كنترل افكار خود قبل از شروع نماز

از جمله كارهايي كه براي تحصيل حضور قلب و توجه بايد انجام داد، اين است كه انسان، پيش از نماز لحظاتي را به تفكر مشغول شود و توجه خود را به خدا معطوف سازد. براي چند دقيقه در محل نماز، خود را از غير خدا فارغ كند. دل را از افكار و خيالهاي واهي خالي سازد و با متمركزساختن حواس خود، و فراموش كردن گرايشهاي دنيايي، سعي كند حضور قلب پيدا كند; البته با تفكر و پشيماني در اثر از دست دادن منافع معنوي نماز، و جبران زيان و خسارتهاي گذشته، اين مهم بهتر حاصل ميشود.

4. انديشه در عظمت خداوند

وقتي انسان در برابر هم نوع خود قرار ميگيرد، مواظب رفتارش هست و حواسش را جمع ميكند. وقتي باور كرديم كه در حضور خدا هستيم و خداوند از روي لطف به ما اجازه داده در حضور او بايستيم و با او سخن گوييم و به درد دل و مناجات با او بپردازيم، آيا جا دارد از او غافل شويم؟ به همين جهت است كه در روايت آمده است كسي كه نماز ميخواند، ولي دل به نماز نميسپرد، آيا نميترسد كه او را به صورت الاغ مسخ كنم؟ يعني، غفلت و بيتوجهي در نماز آن قدر زشت است كه مبتلاي به آن مستحق اين است كه بهصورت حيواني مسخ شود.

قرآن دربارة نمازگزاراني كه از ياد خداوند غافل هستند ميفرمايد: فويل للمصلّين # الّذين هم عن صلاتهم ساهون # الذين هم يراَّءون; پس واي بر نمازگزاران. كه دل از ياد خدا غافل دارند. آنانكه ريا ميكنند.(ماعون، 4 ـ 6.)

5. هنگام نماز سعي كنيم، معاني جملاتي را كه بر زبان جاري ميكنيم، تصور كنيم و در آنها بينديشيم و با تأمل نماز بخوانيم. به طوري كه اگر قبلاً در يك دقيقه، يك ركعت ميخوانديم، اينك يك ركعت را در دو دقيقه بخوانيم و اين براي كسي كه ميخواهد به حضور خدا برود وقت زيادي نيست.

6. امام سجاد7 ميفرمايد: وقتي نماز ميخواني فرض كن (در آستانة مرگ هستي) و آخرين نمازت را ميخواني. اگر انسان بداند، از عمرش تنها به اندازه خواندن چند ركعت نماز باقي مانده است، حواسش را جمع ميكند و سعي ميكند نمازش را بهتر و شايستهتر بهجا آورد و از كاستيهايش توبه كند. حال كه ما نميدانيم عمرمان تا كي باقي است، فرض كنيم اين آخرين نمازي است كه بهجا ميآوريم. چنين تصوري باعث ميشود در برابر شيطان مقاومت كنيم و او را از خود برانيم و از لحظات و دقايقي كه در نماز سپري ميكنيم، بهره شايان ببريم.

7. سعي كنيم دعاهايي را كه براي قبل از شروع نماز و نيز بعد از نماز وارد شده، بخوانيم. كسي كه به مجرد گفتن: السّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته از جاي برميخيزد و به دنبال كارش ميرود، گويا تا حال نزد خدا زنداني بود و انتظار ميكشيد هرچه زودتر درِ زندان و قفس گشوده شود تا خود را نجات دهد; پس لازم است بعد از نماز، انسان دست به دعا بلند كرده، براي خود و ديگران دعا كند.(راهيان كوي دوست، مصباح يزدي، ص 77 ـ 88، انتشارات شفق قم، 1375 ش / جهت آگاهي بيشتر در اين زمينه ر.ك: به كتاب حضور قلب در نماز از ديدگاه عالمان ربّاني و عارفان الهي، نوشتة محمد بديعي / صلاةالخاشعين آيتالله شهيد دستغيب.)



فرهنگ ومعارف قرآن