اساساً پرستش در وجود هر انساني به وديعت نهاده شده و از امور فطري انسانهاست. نكته اساسي اين است كه اين پرستش بايد در مقابل معبود واقعي و حقيقي باشد. در بين معبودها، معبودي برتر و بالاتر از خداوندِ قادرِ عليمِ جميل و... وجود ندارد. از اين رو يكي از اقسام توحيد، توحيد در عبادت است. توحيد در عبادت به اين معناست كه پرستش از آنِ خداست و غير او بندة ناتوان اويند و همگي بايد پيشاني بر آستان قدس الهي بسايند.

همه بندگانيم و ايزد يكي استپرستش جز او را سزاوار نيست

چگونگي عبادتها و پرستشها را كه در تكامل و سعادت انسانها نقش عمدهاي دارند، خداوند با آگاهي از ابعاد وجودي انسانها، معين كرده است. يكي از اين عبادت هاسجده است. سجده نهايتِ خضوع انسان در مقابل خداوند بوده و اين حالت از نزديكترين حالتهاي انسان به خداوند است;(علق،19) پيامبر اكرمدر اينباره ميفرمايند: سجده، نزديكترين حالت انسان به خداوند است، بنابراين، در سجده بسيار دعا كنيد.

پس، سجده، يكي از عبادتهايي است كه خداوند به آن دستور داده است، بنابراين، سجده منافاتي با توحيد و عبادت ندارد، اما اين كه آيا سجده بر مهر همانند خضوع در برابر بت است؟ نياز به توضيح واژة عبادت و چگونگي عبادت مشركان در برابر بتها، دارد:

معناي عبادت

عبادت، خضوع در برابر موجودي است كه وي را اله و رب ميانگاريم، خواه ربوبيت و الوهيت او صحيح باشد يا باطل. بنابراين، هر نوع خضوع و تذلل و اظهار فروتني، مادام كه از چنين انگيزهاي سرچشمه نگيرد عبادت نيست، هرچند از نظر تذلل به بالاترين درجه برسد. پس، خضوع عاشق در برابر معشوق، احترام فرزندان صالح به والدين و كرنش انسانهاي مؤمن نسبت به انبيأ و اوليأ عبادت و پرستش نيست، بلكه هر يك براي خود نام خاص دارد كه ميتوان همه را تحت عنوان تكريم و تعظيم قرار داد.

انگيزه مشركان از عبادت بتها

مشركان، دو گروهند. عدهاي به اندازهاي در گمراهي فرو رفتهاند كه ميگويند خداي ازلي و ابدي در برخي از آفريدهها، مانند حضرت عيسي يا... تجلي كرده است.

عدهاي از مشركان نيز، شرك در ربوبيت دارند، مثلاً مشركان عربستان، خدا را آفريدگار هستي ميدانستند، ولي در عين حال معتقد بودند كه سرنوشت آنان در دست غير او و بتها است و خداوند كار تدبير جهان و يا بخشي از آن را به بتها سپرده است.

بتپرستان، طبق آيات قرآن كريم، براي بتها مقامات ذيل را قايل بودند:

1. عزت خود را از آنِ بتها ميدانستند; (مريم، 81; يس، 74)

2. تمام شفاعت را به آنان ميدانند; (بقره، 255; زخرف، 86)

3. بتها را همتايان خدا ميدانستند; (شعرأ،97 و 98)

4. آنها را مصادر و منشأ افعال خداوند ميدانستند;(ر.ك: وهابيت، مباني فكري و كارنامة عملي، آيت اللّه سبحاني، ص 53، مؤسسة امام صادق.)

بديهي است كه سجدة ما مسلمانان بر مهر به هيچ يك از انگيزههاي بالا نيست، بلكه انگيزه ما، نهايت تذلل و خضوع در برابر پروردگار است. در واقع ما بر مهر سجده ميكنيم و همانند بتپرستان، به مهر و بت سجده نميكنيم; بنابراين، معيار در تشخيص اين كه سجده، براي خدا يا غير خدا (مانند بت و امثال آن) است، نيت و انگيزه شخص سجده كننده است و اين موضوع با آنچه بر آن سجده ميكنند هيچ ارتباطي ندارد، در صورتي كه اين عمل به انگيزه عبادت و كرنش در برابر خداوند، انجام شود(رعد،15) سجده براي خدا است. ممكن است شخص بر خاك پيشاني بسايد; ولي چون نيتش، غير خدا بوده، عملش چيزي جز شرك و بتپرستي نيست.

علت انتخاب خاك براي سجده

شيعه طبق سيره پيامبر اكرمو فرمايشات ايشان، معتقد است كه در حال نماز بايد بر زمين يا آن چه كه از آن ميرويد (مشروط به آن كه خوردني يا پوشيدني نباشد) سجده كرد; و سجده بر غير اين دو در حال اختيار صحيح نيست، در حديثي از پيامبر اكرمنقل شده كه فرمودند: جُعِلَتْ لي الأرض مسجداً و طهوراً; زمين براي من محل سجده و طهارت (تيمم) قرار داده شده(صحيح بخاري، ج 1، ص 91، كتاب تيمم، حديث 2.)

از امام صادقنيز روايتي در اين زمينه وارد شده است;(وسائل الشيعة، ج 3، باب 1، از ابواب ما يسجد عليه، حديث 1.)

سيره مسلمانان نيز در زمان حضرت رسول اكرم سجده بر زمين مسجد بود كه از سنگ ريزهها مفروش شده بود. آنان هنگام گرمي هوا كه سجده بر سنگهاي داغ مشكل بود. سنگ ريزهها را به دست ميگرفتند تا خنك شود و به هنگام نماز بر آن سجده كنند.(مسند احمد، ج 3، ص 327، حديث جابر.)

اين احاديث همگي گواه آن است كه مسلمانان در ابتدا بر سنگ و خاك سجده ميكردند و آنان هرگز بر فرش و لباس و گوشه عمامه سجده نميكردند، ولي بعدها به پيامبر ابلاغ شد كه بر حصير و بوريا نيز ميتوان سجده كرد. روايت متعددي از سجده پيامبر بر حصير و بوريا حكايت ميكند.(مسند احمد، ج 6، ص 179 و...) بر اين اساس، شيعة اماميه پيوسته بدين اصل مقيد بوده و صرفاً بر زمين و يا روييدنيهاي غير خوردني و... سجده ميكند; از آن جا كه گاه پيدا كردن زمين پاك و آماده براي سجده مشكل است; از اين رو مهري از خاك يا سنگ يا چوب ساخته ميشود، تا هميشه در دسترس انسان باشد.

از مطالب بالا معلوم شد، كه عمل شيعه طبق سنت و سيره پيامبر اكرم است. و بايد ديگران در مورد اين كه چرا بر قاليهاي پشمين، لباسهاي گران قيمت و... كه در زمان پيامبر نبوده سجده ميكنند، پاسخ گو باشند.

در پايان شايسته است به حديثي از امام صادقاشاره كنيم كه در آن علت سجده بر خاك بيان شده است، در اين حديث آمده است: هشام به حضرت عرض كرد: مرا از آنچه كه سجود بر آن جايز است و آنچه كه سجود بر آن جايز نيست، آگاه كن. حضرت فرمود: سجده جايز نيست مگر بر زمين يا آنچه كه زمين بروياند. ـ مگر آنچه كه خوردني و پوشيدني باشد ـ هشام گفت: فدايت شوم، علت آن چيست؟ حضرت فرمود: چون سجود، خضوع براي خداي عزوجل است، پس جايز نيست بر آنچه كه خورده ميشود و پوشيده ميشود انجام شود; زيرا دلبستگان به دنيا، بندگان آنچه هستند كه ميخورند و ميپوشند، حال كه سجده كننده در سجودش در عبادت خداست، پس جايز نيست كه پيشانياش را در سجود بر معبود دلبستگان دنيا كه به غرور آن فريفته شدهاند، بگذارد.(وسايل الشيعه، شيخ حر عاملي، ج 5، ابواب ما يسجد عليه، ص 343، مؤسسه آل البيت.)



فرهنگ ومعارف قرآن