الف - گناهاني كه فقط از حقوق خداوند است، چنانچه قضا و كفاره داشته باشد (مانند نماز، روزه و حج)، انسان بايد علاوه بر توبه و تصميم بر ترك، قضاي آنها را نيز به جا آورد و كفاره آنها را بپردازد.

ب - آنهايي كه قضا و كفاره ندارد (مثل دروغ، استمنا و...)، فقط توبه و استغفار كافي است.

ج - در گناهاني نيز كه در آنها حقوق مردم پايمال شده (مثل دزدي و از بين بردن اموال مردم، يا قتل و حرج ديگران و...) علاوه بر توبه و پشيماني، بايد رضايت صاحبان حق را با پرداخت غرامت يا حلاليت گرفتن، حاصل كرد.

مراحل توبه:

حضرت علي (ع) در يكي از سخنان خود، مراحل توبه را بدين



[ صفحه 140]



گونه ذكر فرموده اند:

مرحله اول - پشيماني جدي از گناهي كه در گذشته انجام داده است.

مرحله دوم - ترك كردن آن گناه در آينده.

مرحله سوم - جبران اعمال گذشته (مثلا اگر نماز نخوانده قضاي آن را بخواند).

مرحله چهارم - رد حقوقي كه بر عهده او است (مثلا اگر به كسي بدهكار است، توبه آن پرداخت بدهي است).

مرحله پنجم - استغفار كردن و طلب آمرزش از خداوند.

پس توبه يك لفظ نيست؛ بلكه يك تحول در درون انسان و زندگي او است. پس از پيدا شدن حالت توبه و پشيماني و ندامت از كارهاي ناپسند، چند عمل سزاوار است:

1- سه روز روزه گرفتن؛ حضرت امام صادق (ع) مي فرمايد: «توبه ي نصوح كه خداوند به آن امر فرموده، روزه گرفتن روز چهارشنبه، پنج شنبه و جمعه است» [1] .

2- غسل توبه؛ حضرت رضا (ع) به كسي كه مي خواست از گناه شنيدن موسيقي حرام توبه كند، فرمود: «برخيز و غسل كن». پيامبر (ص) مي فرمايد: «نيست بنده اي كه گناهي كند - هر اندازه كه باشد - سپس پشيمان شود و توبه كند؛ مگر اين كه خداوند به عفو و



[ صفحه 141]



آمرزش به او رجوع مي فرمايد. سپس [به آن شخص كه مي خواست توبه كند] فرمود: برخيز و غسل كن و براي خدا سجده نما» [2] .

3- خواندن دو يا چهار ركعت نماز؛ امام صادق (ع) مي فرمايد: «هر بنده اي كه گناهي كرد، پس برخيزد و تحصيل طهارت كند (وضو بگيرد) و دو ركعت نماز بخواند و از خداوند طلب آمرزش نمايد، بر خدا است كه توبه اش را بپذيرد» [3] .

4- استغفار و خواندن دعاهاي توبه اي كه از ائمه اطهار (ع) وارد شده است؛ خصوصا دعاهاي صحيفه ي سجاديه (به خصوص دعاي 31) و نيز مناجات خمسة عشر (به خصوص مناجات اول) و... بايد هنگام خواندن دعا، معاني آنها را متذكر باشد و سعي كند كه حالش با گفتارش يكي باشد.

5- تكرار توبه و استغفار؛ حضرت صادق (ع) مي فرمايد: «هرگاه بنده اي زياد آمرزش جويد، نامه ي عملش بالا مي رود؛ در حالي كه مي درخشد» [4] .

6- اختيار كردن وقت سحر براي استغفار (هر چند در هر وقتي كه حالت توبه و دعا باشد، استغفار در آن وقت مطلوب و نافع است)؛ لكن سحر اثر خاصي در پاك شدن از گناهان دارد و خداوند در چند جاي قرآن مجيد، به آن امر فرموده و استغفار كنندگان در سحر را مورد



[ صفحه 142]



ثناي خود قرار داده است و آن را از صفات اهل تقوا و بهشتيان مي شمارد»: «و المستغفرين بالاسحار» [5] .