آدمي موجودي است كه از دو بعد «حيواني»و «روحاني»، ساخته شده است. اين دو بعد در كشمكش با يكديگرند. هرگاه بعد «جسماني و حيواني» غلبه كند، گرايش آدمي بيشتر بدان سو خواهد بود و هرگاه كه جنبه «روحاني» تقويت شود، گرايش هاي متعالي در او نيرومندتر خواهد شد. مولوي مي گويد:



و آن سوم هست آدميزاد و بشر

از فرشته نيمي و نيمش ز خر



نيم خر خود مايل سفلي بود

نيم ديگر مايل علوي شود



تا كدامين غالب آيد در نبرد

زين دوگانه تا كدامين برد نرد



از اهداف مهم دستورات و برنامه هاي ديني، حفظ اين تعادل در



[ صفحه 84]



وجود آدمي است. اگر فرمان روزه صادر شده؛ اگر اين همه به خواندن نماز سفارش شده و.. همه بدان جهت است كه آدمي تك بعدي نشود و همه چيز را در عرصه ماديات خلاصه نبيند.

«نماز شب» از عمده ترين وسايلي است كه در كاهش بعد «حيواني»، تأثيري شگرف دارد. فرو نهادن خواب شيرين و به نماز ايستادن - در حالي كه همه در خواب اند - و نيز استفاده از الهامات سحري و بهجت و سرور معنوي - كه در آن لحظات عايد انسان مي گردد - از ثمرات نماز شب است.

نماز شب تا آن اندازه كارساز است كه خداوند به پيامبر خويش فرمود: «و از شب، زماني را به نماز شب بپرداز، بدان اميد كه خداوند تو را به مقام محمود واصل نمايد» [1] .

با تقويت جنبه «روحاني و معنوي» در انسان، زمينه بيشتري براي درك انديشه هاي متعالي و قرب به خدا، حاصل مي گردد؛ چنان كه با تقويت بعد «حيواني»، آدمي در عرصه هاي مناسب آن رشد خواهد كرد.

نماز شب گرچه مستحب است؛ اما از مستحباتي است كه در آيات قرآن و روايت معصومين، خيلي بر آن تأكيد شده و سفارش شده و همه بزرگان اخلاق و عرفان، به شاگردان خود آن را سفارش كرده اند. گفته شده كه هركس به هر مقام معنوي رسيد - بعد از انجام دادن



[ صفحه 85]



واجبات و ترك محرمات - از نماز شب رسيد. در روايتي از رسول خدا (ص) نقل شده كه سه مرتبه به حضرت علي (ع) سفارش مي كند: «عليك بصلاة الليل؛ برتو باد به خواندن نماز شب». در قرآن به پيامبر (ص) خطاب شده است: اگر مي خواهي آن مقام بلند محمود (مقام شفاعت شده) را به تو بدهم، قسمتي از شب را به تهجد بپرداز».

در روايتي آمده است: «نماز شب باعث شرف و آبروي مؤمن، سلامت بدن، كفاره گناهان، برطرف كننده ي وحشت قبر، سفيد شدن صورت و نوراني شدن آن و زياد شدن رزق مي شود».