و بالاخره به اين نكته هم عنايت كنيم كه شرايط جوّ و محيط در سازندگي يا ويراني بناي اخلاق و مذهب شديداً مؤثرند. ما امروزه حتي از نظر علمي قائليم كه محيط فاسد و مسموم، زمينه ساز فساد است و محيط صالح و شايسته، زمينه ساز صلاح و سعادت.

نقش محيط و جوّ اجتماعي در صلاح و فساد افراد به حدّي مؤثر است كه بسياري از جامعه شناسان و حتي روانشناسان اجتماعي، و به دنبال آنها، نظريه پردازان سياسي و فلسفي سعي كرده اند كه همه جرائم و انحرافات را به جوّ جامعه و نظام يك مملكت متصل بدانند و حتي مجازات مجرم را تخطئه كرده و آن



[ صفحه 40]



را نوعي اقدام در از بين بردن معلول ذكر كرده اند نه علت، و قائلند جامعه و نظام بايد محكوم شود نه فرد.

ما را از عقيدتي چنين انديشه اي نيست و نقش مسئوليت فردي را در افراد ناديده نمي گيريم. ولي اين مسئله را هم در نظر داريم كه مسئله جوّ و محيط اجتماعي كم مسئله اي نيست.

شما انديشه اسلامي را مورد نظر قرار دهيد كه گذران اوقات را در محيط گناه نوعي گناه مي شناسد اگر چه آدمي در آن مفاسد مشاركت نداشته باشد. ما حق نداريم در مجلس شراب يا قمار حاضر باشيم اگر چه قمار نمي كنيم و يا شراب نمي نوشيم (لا يَنْبَغي لَلْمُؤْمِنِ مَجْلِساً يُعْصَي اللَّهُ فيهِ وَ لايَقْدِرُ عَلي تَغْييرِه) [1] و اين امر شايد بدان خاطر است كه جوّ گناه فضاي روان را مسموم مي سازد و خانه دل را تاريك مي نمايد و شايد به همين علّت است كه مسلمان حق ندارد در محيطي آلوده و مسموم، و در جائي كه قادر به حفظ دين و عقيده خود نيست زندگي كند و اقل وظيفه او مهاجرت و كشاندن خود به محلي و محيطي دور از آلودگي است. (اِنَّ الّذينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائكَةُ ظالِمِي اَنْفُسِهِم، قالوُا فَيم كُنْتُم؟ قالوُا كُنَّا مُسْتَضْعَفينَ فِي الاَرْضِ- قالُوا اَلَمْ تَكُنْ اَرْضُ اللَّهِ واسِعةً فَتُهاجِرُوا فيها) [2] .



[ صفحه 41]



بدينسان ما قائليم جوّ و شرايط محيطي بايد سازنده و دعوت كننده به عبادت و به تقوا باشد. تشكيل اردوها و برنامه هاي يك روزه كه در آن زندگي اسلامي مورد اجرا و عمل گذارده شود. به صورت دسته جمعي برنامه غذا و ورزش و نماز باشد بسيار مؤثر است.

بر عكس محيطهاي فاسد و آلوده، عوامل جذب انسان به گناه و فساد، گسترش مفاسد و انحرافات در يك جامعه، وجود برنامه هاي غافل كننده، مستي و بي خبري، شركت در مجامع آلوده، سرگرم داشتن بچه ها در اجتماعات با برنامه هاي گمراه كننده و سرانجام علني كردن مفاسد، چنان پرده اي بر دلها مي كشند كه آدمي در صف اين گروه قرار مي گيرد كه: خَتَم اللَّهُ عَلي قُلُوبَهَمْ وَ عَلي سَمْعِهِمْ وَ عَلي اَبْصارِهِم غِشاوَةٌ [3] و چنين فردي كي مي تواند ياد خدا كند؟