«جناب آقاي شاه حسيني»



[ صفحه 93]



«بسم الله الرحمن الرحيم»

عنوان مقاله بنده «روزنه دل حضوري ترين بزم گفت و گوي انسان با خداوند» است. دو نيت از انتخاب اين گزينه داشتم، يكي اينكه تلاشي توصيه گونه باشد براي تعادل ميان احكام ظاهري نماز و احكام باطني نماز به گونه اي كه در جامعه ي ما فقه نماز عرصه را بر عرفان نماز تنگ نكند. از وظيفه مؤمنان، به ويژه ي كارگزاران فرهنگي است كه همواره بكوشند توازن ميان ظواهر و بواطن شريعت و نماز را حفظ كنند و با اندازه گيري هاي مستمر اجتماعي ناظر براين حقيقت باشيم. كما اين كه در باب قرآن نيز چنين است. يعني قرائت و تجويد و ترتيل نبايد ميدان را از تفسير و روح قرآن گرفته باشد و عموم احكام عبادي و احكام اجتماعي مشمول يك چنين حقيقتي هستند. نيت دوم تحليل نماز بر مبناي تحليل نياز انسان به گفت و گو با خداوند در اين هستي و در اين دنياي تنهائي ها و ترس ها، بيشتر و آسانتر و دلنشين تر براي نسلي است كه تحت تأثير علوم جديد ساينتيسم، به ويژه دترمنيسم، چه در عرصه تئوري و چه در عرصه عمل قرار دارد و به شدت ذهن او معطوف به درون مرزهاي ماترياليسم



[ صفحه 94]



است و نسبت نماز و نسل نو به همان اندازه پيچيده است كه نسبت دين و علم در عصر جديد. بر اين مبنا ما رابطه ي نسل نو را با نماز، بر اساس نياز تحليل كرده ايم و اعتقاد ما بر اين است كه دنياي امروز يك استغناي مذمومي به بشر بخشيده است كه خواهيم ديد و در اين مقاله خواهم گفت و در انديشه ديني هم چنان كه خواهيم گفت باب گفت و گوي انسان با خداوند را در جهان در انداخته اند و با مفتوح بودن باب معرفت الله و باب محبت الله، اسباب اين گفت و گوي زيبا را در جهان آن چنان ايجاد كردند كه به قول مولوي روح دين همين است:



دوزخ است آن خانه كه بي روزن است

اصل دين اي جان روزن كردن است



در باب فضيلت گفت و گوي انسان با خداوند: اين گفت و گو آنچنان اهميت دارد كه خداي كريم در قرآن مي فرمايد ترك گفت و گو يكي از عذاب هاي بدكاران در قيامت است. در سوره بقره آيه 174: «لايُكَلِّمُهُم اللَّه يَوْمَ الِقيامَةِ و لايُزَكّيهِمْ وَ لَهُمْ عَذَابٌ اليِمٌ» و در سوره آل عمران آيه 77 «لا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَ لايَنْظُرُ اِلَيهِمْ يَوْمَ اْلقِيامَهِ وَ لا يُزَكّيهِمْ وَ لَهُمْ عَذَابٌ اَليمٌ» ترك اين گفت و گو و از بين بردن اين فرصت و فراقت همنشيني با خداوند، از موجبات عذاب هاي خداوند جبار در روز قيامت است. و به همين دليل آن همه فضيلتي كه در باب سوره ي حمد در قرآن و سنت آمده است، به اين خاطر مي باشد كه در سوره حمد بر خلاف تمامي سوره ها، از زبان انسان با خداوند سخن گفته مي شود. تا آنجايي كه پيامبر گرامي اسلام (ص) به دليل اين اهميت، اين سوره شريفه را در اول قرآن مي آورند و فاتحةالكتاب نام مي گيرد و آن حضرت و امام صادق (ع) در فضيلت سوره ي حمد كه فرصت و زمينه ي گفت و گوي انسان با خداوند مي باشد مي فرمايند كه ابليس در دو هنگام خشمگين گرديد؛ يكي هنگام بعثت حضرت رسول اكرم (ص) و يكي هنگام نزول سوره حمد و در جواب جابر، پيامبر اسلام (ص) مي فرمايد: بهترين



[ صفحه 95]



سوره ها سوره ي حمد است، چرا كه عطيه اي بزرگ است كه براي انسان امكان گفت و گو با خداوند را در جهان بوجود آورده است. هر چند كرانه هاي اين گفت و گو ناپيداست، زيباترينش نماز است. ولي باب اين گفت و گو در قلمرو شريعت و در قلمرو ولايت متجلي گرديده است كه دلنشين ترين، امنيت آفرين ترين و يقيني ترين خاطره ها و نعمت هايي است كه انسان در اين رابطه ي شهودي با خداوند- كه روح نماز در اين است- در واقع بدست مي آورد. بنابراين سخن را ما از اينجا آغاز كرديم.

روح عصر كنوني چه در عرصه ي تئوري و چه در عمل، انسان را استغنا بخشيده است كه به بيرون از مرزهاي هستي نگاه كند و تلاش ما براي جا انداختن نماز در نسل جديد بايد بر اساس تحليل نياز باشد. بگذريم از اينكه بر اساس تحليل عشق نيز مي شود به صورتي دلنشين و زيبا رابطه ي انسان و خدا را تبيين كرد. به اين خاطر مقدمه چنين آغاز مي گردد. مدل رياضي جهان امروز و نظام آهنين علي و معمولي در علم جديد، آنچنان تصويري از عالم ساخته كه بود و نبود خداوند در آن يكسان مي نمايد. ماشين بزرگي كه آن را از ابتدا چنان تنظيم كرده اند كه مي تواند براي هميشه كار كند، بدون آنكه به نيرويي بيرون از خود نيازمند گردد. در چنين توهمي، نسبت خداوند با جهان چون ساعت و ماشين تنها خالق اوليه بودن است، نه متصرف دائميه. تازه اگر به قول «نيچه» خدا نمرده باشد، چون در جهان ماشين و رياضي آنچنان نظام اتوماتيك و ماشيني حاكم است كه سر و كار انسان تنها با نظام علّي است و نيازي به ارتباط بيرون از مرزها احساس نمي كند. در يك چنين جهاني، در واقع اگر خدايي وجود داشته باشد تنها خالق اوليه است، نه متصرف دائميه. ساعت ساز ماهري كه بازنشسته شده و در استراحت بسر مي برد. سيطره كميت و تلقي الوهيت از علم، بالضروره ديني كردن شئون زندگي را بي وجه مي سازد. زيرا اجازه



[ صفحه 96]



نمي دهد چيزي كه از پيش خود ماهيتي دارد به ماهيتي ديگر تبديل شود و رنگ ديني و الهي به خود مي گيرد. دعا، توكل و توسل و بسياري از معارف و معالي ديگر ديني را كه معرف نفوذ پذيري ديواره ضخيم هستي است، بي معنا مي سازد. خدا در جهان بيني علمي، حتي در خداشناسي علمي و فلسفي، خدايي نيست كه با صفت معطي و مجيب و جبّار بودن خويش رابطه خوفي و عشقي يا سود و زياني با آدميان داشته باشد و انسان در اين رابطه ها است كه زنده است و مي تواند با نيروي «كن فيكون»، اراده مايشاء و يد مبسوط خداوندي اش سبب سوزي و سبب سازي كند. نسل امروز ديگر تحت انديشه ي مولوي نيست كه بگويد:



از سبب سوزي اش من سودائيم

و از سبب سازيش سوفستائيم



عشق به اين سبب سوزي ها و سبب سازي هاي خداوند و دخالت كردن خداوند در اين جهان است كه نياز را به ماوراي هستي براي نسل امروز ضرورت مي سازد و خداوندي، سبب سوزي و سبب سازي كند و دل آدميان را يا به طمع و يا به ترس بربايد. آري در هندسه ي جهان كنوني خداوند تنها تماشاچي است، نه بازيگر. فرهنگ غرب چاره اي جز در غلطيدن به دام سكولاريزم نداشت. سكولاريزم حتي در انديشه هاي سياسي خود به اين خاطر خود را بي نياز از دين مي داند. به خاطر همين تئوري بنيادين دترمنيزم.

طبيعت براي انسان هاي متعالي بسيار سخنگو و پر معنا است. بنابراين دامنه ي اين گفت و گو يا مقاله در قلمرو طبيعت و شريعت و حتي ولايت و بالاتر از آن در زيباترين گفت و گوها يعني «نماز» تبيين شده است. چه، در عرصه شريعت، حضرت ربوبي با ارسال رسُل و انزال كتب، آغازگر باب گفت و گوها است.

قرآن نه فقط سخنان يكطرفه خدا است كه روايت دو سويه ي پيامبران و خدا، يا فرشتگان و خدا است. حضرت زكريا (ع)از خداوند فرزند مي خواهد و خداوند به



[ صفحه 97]



او بشارت فرزند مي دهد. حضرت ابراهيم (ع) مجادله هاي متنوع و طولاني باخداي خويش دارد. حضرت عيسي (ع) با خدا و حضرت موسي در كوه طور و داستان عصاء و محاوره ي حضرت مريم (س) و مادر موسي با پروردگار و ساير قصص انبياء و اوليا دل انگيز و عبرت خيزترين خاطره ها و تجربه هاي همنشيني صميمي با خداوند باري تعالي مي باشد كه مضمونش كارگرداني و جهان آفرين است. در همان كتاب آسماني، خداي بزرگ نويد گشايش باب مذاكره و انس با بندگان را نيز داده است؛ ابتدا خود را نزديكتر از رگ گردن مي نماياند و يا حائل ميان انسان و قلبش، سپس مي فرمايد مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم و چنانچه بنده ي حاجتمندي چيزي را از من بخواهد به او نزديك مي شوم و دعوتش را اجابت مي كنم. در واقع باب گفت و گو از قرآن شروع مي شود.

دومين عرصه گفت و گوي انسان با خداوند، كتاب آفاق و انفس است كه به زبان ديگري با بندگان سخن مي گويد. سخني دلكش و دلالت جو كه لذت استماعش مستي آورتر از صد خم شراب است. اين سخن مولوي است.

طبيعت، سخن گوي خدا است و بنده در تجربه هاي عرفاني و ديني خود توفيق شنيدن آن را مي يابد. تجربه ي ديني عبارت است از مواجهه با امري مطلق و متعالي. اين مواجهه انسان با خداوند، در عرصه طبيعت در صورت هاي گوناگون ظاهر مي شود. گاه به صورت رؤيا كه در ادبيات عرفاني و در فرهنگ ديني ما روياهاي صادقه و صالحه جاي خود را دارند؛ به نحوي كه رؤيا يكي از چهل جزء نبوت- به نقل از رسول گرامي اسلام- مطرح شده است. گاه به صورت رويا، گاه شنيدن بويي و بانگي. تماميت عرفان بيرون بردن سر است از روزنه هستي، بو بردن در هستي، آنچنان زيبا است كه برخي معتقدند عرفان از عَرف مي آيد يعني بو بردن، سبب مستي عرفاني، استشمام عطر عوالم غيب است كه در



[ صفحه 98]



طبيعت جلوه گر مي باشد.



بوي برد جزء تا كل اي كريم

بوي برد ضد تا ضد اي حكيم



رفتن يك منزلي بر بوي ناف

بهتر از صد منزل گام و طواف



و گاه به صورت نفس و ظلمتي و گاه مستي و نورانيتي. همه ي قبض و بسط هاي رواني را، عارف از خداوند مي داند. گاه عشق به معشوق ناديده اي، گاه احساس حضور روحاني كسي، گاه درك سّري و گاه كشف رازي. گاه درآمدن جذبه اي، آتشي، خلائي، برقي، جمالي و بهجتي. آري جهان عارفان بشارت بين، جهاني زبان دار و سخنگو است كه به وسيله آنها ابراز مراد مي شود. عارفان با وحي دل و ديده ي ملكوتي خود آن كلمات را مي شنوند. از اين رو از هيچ حادثه اي بدون تفسير نمي گذرند. بلكه از لابلاي حوادث گوناگون زندگي، به عتاب و خطاب هاي خداوندي پي مي برند. مرحوم علامه درباره ي آيه ي «اِن مِنْ شَي ءٍ اِلاَّ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِن لاتَفْقَهُونَ تَسْبيحَهُمْ» همين نظر را در واقع عنوان مي كند كه مي فرمايد همه ي موجودات تسبيح گوي خداوندند، ولي شما تسبيح آنها را نمي فهميد و مرحوم علامه در ادامه مي فرمايد كه حق آن است كه تسبيح موجودات يك حقيقت است، نه مجاز و با لفظ و صوت است نه با آفرينش. بر اساس تحليل هائي كه مي شود- خصوصاً در «سرالصلوة» و «آداب الصلوة» حضرت امام (ره) همه آداب نماز، حمل بر ادب و حضور و حمل بر عرصه ي شهود و مشاهده مي شود؛ چه اذان، چه اقامه و چه ديگر مناسك نماز. و اين حضور براي انسان امنيت آفرين و رضايت بخش و يقين آفرين است.



[ صفحه 99]