«جناب آقاي انصاري»



[ صفحه 81]



بسم الله الرحمن الرحيم

حمد و سپاس ايزد منان را كه در اين اجلاس كه يكي از ثمرات آن ايجاد ارتباط بين خالق و مخلوق است، توفيق ارائه سومين مقاله از رساله دكتري اينجانب به دست آمد. ابتدا لازم است به عرض برسانم كه در سال 72، موضوع رساله ي دكتري اينجانب با كمك استاد راهنماي بزرگوار جناب آقاي دكتر جاسبي تحت عنوان: «نقش و تأثير خطبه هاي نماز جمعه در اداره ي امور كشور» مورد تصويب قرار گرفت و سپس در اجلاس پنجم نماز در تبريز مقاله اي از اين رساله تحت عنوان: «نقش هاي مختلف نماز جمعه» ارائه گرديد و در اجلاس ششم در زنجان نيز مقاله اي تحت عنوان: «نقش مساجد در اداره ي امور عمومي» ارائه شد و در اجلاس هفتم چكيده اي از كارنامه چهار ساله اين رساله و در واقع يافته هاي اين تحقيق ارائه مي شود كه البته ارائه خلاصه ي اين كار در 15 دقيقه وقت كه هيأت رئيسه محترم در نظر گرفته اند مقدور نيست. لذا مجبورم كه بخش هايي از آن را حذف كنم.



[ صفحه 82]



اما مقدمه موضوع: نظام حاكم بر جمهوري اسلامي ايران نظامي نشأت گرفته از قرآن است كه مي كوشد بر مبناي آرمان ها و ارزش هاي مكتب اسلام جامعه را اداره كند. لذا با هيچ يك از حكومت هاي موجود در دنيا مشابه نيست. اين نظام براي برقراري ارتباط با جامعه و ابلاغ پيام هاي خود به شهروندان از ابزارها و پايگاه هاي ويژه اي برخوردار است. پايگاه هايي همچون نماز جماعت و نماز جمعه و اجتماع عظيم حج. با گذشت بيش از 18 سال از انقلاب اسلامي، نماز جمعه در جهت جلب نظر مردم به تعاون و همكاري، تجهيز نيرو و كمك مالي به جبهه ها در طي دوران 8 سال دفاع مقدس. ايجاد فضاي رواني سالم توأم با آرامش در پشت جبهه ها، اطلاع رساني و آگاهي بخشي در زمينه هاي مسائل اجتماعي، سياسي، اقتصادي و فرهنگي داراي نقش مشهود و تأثيرگذاري بوده است.

اما اهداف:اين پژوهش ميزان تأثير خطبه هاي نماز جمعه را به سه دسته از فعاليت هاي نظام اجرايي يا قوه ي مجريه ي يعني فعاليت هاي اجتماعي، اقتصادي، و سياسي تقسيم مي كند و در پي ارائه الگو مي باشد. هدف هاي فرعي اين رساله ارائه الگوي نظام گرا يا نگرش سيستماتيك (كه يكي از نظريه هاي مديريت در عصر حاضر است) از تأثير خطبه ها در اداره ي امور كشور، ارائه تجارب و كاركردهاي نهاد فراگير نماز جمعه در كشور، و همچنين آشنا نمودن دانشجويان، به ويژه دانشجويان رشته مديريت با كاركردهاي اين نهاد مديريت اسلامي در كشور و نهايتاً بيشتر آشنا ساختن مديران نظام با تأثيرات اين نهاد اسلامي در كشور



[ صفحه 83]



مي باشد.

اهميت اين پژوهش به جهت راه كارهايي است كه اسلام در امر مديريت و اداره ي عمومي جامعه براي ايجاد پيوند و همبستگي ميان مردم و مسئولان حكومت و ابلاغ پيام هاي اين دو به يكديگر ارائه كرده و مورد تأكيد قرار داده است. راهكارهايي همچون: مسجد، منبر، نماز جماعت، نماز جمعه، حج و غيره كه از اين ميان نمازجمعه و جايگاه ويژه ي آن و تاكيدات مكرر رهبر كبير انقلاب حضرت امام خميني «قدس سره» و مقام معظم رهبري مبني بر برگزاري هر چه باشكوهتر آن و نيز مشاهدات ملموس و محسوس از تأثيرات چشم گير و غير قابل انكار اين نهاد فراگير، مورد توجه و علاقه مندي پژوهشگر براي بررسي ميزان تأثير خطبه ها بر روند اداره ي امور كشور بوده است.

آنچه مسلم و غير قابل انكار مي باشد تأثير خطبه ها در اداره ي امور كشور است، اما اين كه ميزان اين تأثير بر سه دسته از فعاليت هاي مهم اداره ي عمومي يعني امور سياسي، اجتماعي، و اقتصادي تا چه حد است و از نظر مسئولان نظام به چه نحو بوده و چگونه مي توان آن را در جهت بهينه سازي نظام و اصلاح برنامه هاي آن بكار برد، خود موضوعي است كه مي بايست مورد دقت و بررسي قرار گيرد. لذا به منظور دستيابي به اين هدف، پژوهشگر نخست نقش خطبه هاي نماز جمعه از ديدگاه قرآن و به ويژه سوره ي مباركه ي جمعه را بررسي نمود و بر مبناي نتايج حاصل از اين تحقيق به بررسي نقش تاريخي نماز جمعه در اداره امور عمومي مسلمانان در صدر اسلام و پس از آن تا به امروز پرداخت.

اما براي بررسي نقش خطبه هاي نماز جمعه در اداره امور عمومي كشور جمهوري اسلامي، به دنبال نگرش يا ديدگاهي بودم كه بتواند روابط پيچ در پيچ



[ صفحه 84]



و به هم بافته ي اين نهاد فراگير را با نظام اداره ي امور كشور و محيط پيرامون آن تبيين كند. در اين ارتباط نگرش نظام گرايانه و نگرش سيستمي را از اين رو كه به تبيين روابط پديده با محيط و پيرامون آن مي پرداخت، شايسته يافتيم. توضيح اين نكته لازم است كه اين نگرش از چهار عنصر تشكيل شده: داده ها، فرايند، ستاده و بازخورد كه اگر فرصت شد چند تا از مصاديق اين مسأله را خدمتتان عرض مي كنم. البته تعيين دقيق موارد اثر و ميزان كمي آن اگر نه ناممكن، بي شك بسيار سخت و از حيطه و چهار چوب اين رساله و توانايي يك فرد بيرون است و با توجه به محدوديت هايي كه در حين تحقيق وجود داشت، فقط به مطالعه ي تأثير خطبه هاي نماز جمعه در اداره ي امور عمومي كشور با تأكيد بر سنجش نظريات مسئولان نظام اكتفا شد.

بدين ترتيب اصلي ترين سؤالات و فرضيه ها به موضوع ميزان و جنبه هاي تأثير نماز جمعه بر نحوه ي اداره ي امور كشور محدود شد و به منظور توفيق هر چه بيشتر در كسب داده ها، تحقيق خود را به بررسي تأثير خطبه هاي نماز جمعه تهران و قم به دليل برد وسيع و پيام رساني آن- كه از شبكه سراسري صدا و سيما پخش مي شوند- محدود كرديم: براي انجام مطالعه،روش زمينه يابي يا پيمايش انتخاب گرديد و دو جامعه ي آماري اصلي در اين تحقيق، مسئولان نظام بودند كه شامل وزراء، مشاورين و معاونين رئيس جمهوري مي شدند. گروه اول تحقيق حدود 40 نفر و گروه ديگر يعني معاونين وزراء حدود 160 نفر بودند و در مجموع 200 پرسشنامه تكميل شد كه 40 نفر اول به دليل كمي عده از طريق سرشماري انجام گرفت. از دويست پرسشنامه ي ارسال شده، در مجموع 75 پرسشنامه دريافت گرديد؛ از گروه اول 14 پرسشنامه و از گروه دوم 61



[ صفحه 85]



پرسشنامه. پس از جمع آوري داده ها از طريق پرسشنامه و مصاحبه، با استفاده از آمار توصيفي و استنباطي آزمون هاي «يونان بيتي» و «كالبون بروفو» و «ضريب كاي» پاسخ ها طبقه بندي و تلخيص شد و مورد تجزيه و تحليل قرار گرفت.

يافته هاي تحقيق عبارتند از:

خطبه هاي نماز جمعه در فرايند تصميم گيري براي اداره ي امور عمومي تأثير دارد و ميزان اين تأثير بر سه دسته از متغيرات اجتماعي، سياسي، اقتصادي به شرح ذيل مي باشد:

ابتدا امور اجتماعي: نتايج تحقيق نشان مي دهد كه 7 / 50 درصد مديران در هر گروه تحقيق، تأثير خطبه ها را در امر اجتماعي اداره ي عمومي در سطح زياد و بسيار زياد و 36 درصد در سطح متوسط و 3 / 13 درصد در سطح كم دانستند و ضمناً در هر دو گروه نيز اختلاف نظر معناداري مشاهده نشده است.

امور سياسي: نتايج تحقيق نشان مي دهد كه 3 / 77 درصد از مديران نظام در هر دو گروه تحقيق، تأثير خطبه ها بر امور سياسي اداره ي امور عمومي را در سطح زياد و بسيار زياد و 3 / 17 درصد در سطح متوسط و 3 / 5 درصد در سطح كم دانستند و در ميان دو گروه اختلاف نظر معنادار مشاهده نگرديد.

امور اقتصادي: نتايج نشان مي دهد كه 28 درصد از مديران نظام در گروه تحقيق، تأثير خطبه هاي نماز جمعه بر امور اقتصادي اداره ي عمومي را زياد بسيار زياد، 3 / 49 درصد آن را در سطح متوسط و 7 / 22 درصد در سطح كم دانستند. در بين هر دو گروه نيز اختلاف معنادار مشاهده نشد.

ابتدا لازم مي دانم كه در اينجا توضيح خدمتتان عرض كنم كه بررسي اين



[ صفحه 86]



آزمون در سطح استان ها، طبعاً آثار متفاوتي دارد. در استان اصفهان كه آزمون مقدماتي انجام شد، اين تأثيرات فرق مي كرد. اما الگويي كه مورد پيشنهاد محقق بوده است: يكي از اهداف محقق در اين پژوهش آن بود كه ارتباط متقابل نهاد فراگير نماز جمعه و قوه ي مجريه يا نظام اجرايي را به صورت يك الگو يا با نگرش سيستمي نظام گرا ترسيم نمايد. اين مجموعه، يعني نهاد نماز جمعه در محيطي عمل مي كند كه متغيرهايي از قبيل مردم، نمايندگان مجلس شوراي اسلامي، گروه هاي ذي نفع مثل: انجمن هاي اسلامي ادارات، نهادها، كارخانه ها و وضعيت اقتصادي، اجتماعي، سياست هاي كلان اقتصادي، اجتماعي در عمل رفتار واحدي را تشكيل مي دهند كه علل اصولي در بررسي رفتار متقابل اين دو نهاد فراگير نماز جمعه و نظام اجرايي و ارتباط متقابل اين دو ارگان- همان طور كه اشاره شد- باعث گرديد كه محقق فقط به تأثير نهاد نماز جمعه بر نظام اجرايي بپردازد كه به صورت عمومي ميزان تأثيرات از طريق طرح گزينه اي مناسب كه در قالب پرسشنامه از دو گروه مورد تحقيق يعني وزرا، معاونين و مشاورين رئيس جمهوري و معاونين وزرا مورد سنجش قرار گرفت. نهاد فراگير نماز جمعه در يك ارتباط دو طرفه و پويا براي امور كشور در نمودار نشان داده شده كه البته چون اينجا ابزار نمايش اين نمودار نيست، بنابراين فقط تئوري ارائه مي شود. در اين نمودار نشان داده مي شود كه امام جمعه به عنوان هسته ي اصلي نماز جمعه مي باشد و بايد در چهارچوب ستاد نماز جمعه كه در قالب نهاد شوراي سياست گذاري ائمه جمعه است مي باشد و نيز ارائه آنچه مقام معظم رهبري به عنوان حاكم اسلامي ارائه مي كنند خطبه هاي خود را تنظيم مي نمايد در چهارچوب كلي محتواي خطبه ها، در خطبه ي اول: دعوت به تقوا و پرهيزكاري



[ صفحه 87]



مي نمايد و در خطبه ي دوم به بيان مسائل روز جامعه و جهان اسلام مي پردازد. البته شخصيت و نفوذ شخص، خود امري جداگانه است كه در خطبه ها عامل قابل توجهي است. و بعداً محققان ديگري اين مسأله را رسيدگي مي كنند.

اما پيشنهادها: توصيه مي شود

1- ائمه جمعه و مديران نظام با استفاده از نگرش سيستمي و انتزاعي با مسائل برخورد كنند و سيستم جامع اطلاعاتي و پژوهشي لازم را فراهم آورند.

2- امكان تماس بيشتر مردم و طرح شكايات و مسائل ايشان با ائمه جمعه بيشتر فراهم گردد.

3- طرح موضوعات در خطبه ها به صورت هدفمند و مستمر صورت گيرد، به نحوي كه نتايج حاصل از خطبه ها تا رسيدن به نتيجه ي كار، زير نظر قرار گرفته و پيگيرانه دنبال شود.

4- ايجاد ارتباط و مراودات وسيع ميان ائمه جمعه و مسئولان نظام و ايجاد تفاهم و توافق، به ويژه در زمينه هاي ارزشي ميان ايشان ضروري است.

5- توجه بيشتر مديران به پيام هاي خطبه ها و پيگيري منظم براي انجام اصلاحات پيشنهادي در خطبه ها با پاسخ گويي پيگيرانه و منظم به موارد قابل پاسخ، لازم است.

6- ايجاد امكانات وسيع آموزشي براي بالا بردن سطح آگاهي ائمه جمعه در خصوص امور حكومتي و قوانين و سياست هاي داخلي و خارجي، طرح ها و برنامه ها و نيز اختيارات مديران ضرورت دارد.

7- با توجه به موارد فوق لازم است استقلال نسبي ائمه جمعه از نظام اداره ي عمومي به معني اخص، به منظور حفظ تأثير و مردمي ماندن پايگاه نماز جمعه



[ صفحه 88]



حفظ گردد.

8- امروز مسئولان نظام بدون حمايت و مشاركت مردم قادر به حل مسائل و معضلات نيستند و هر قدر مرجع تصميم گيري و محل پديد آمدن معضل يا مسأله نزديكتر باشد، حل آن آسانتر است لذا به مديران و مسئولان توصيه مي شود كه ارتباط خود را با اين جايگاه مقدس بيشتر نمايند.

9- توافق بيشتر و وجود ديدگاه مشترك بين ائمه جمعه و مسئولان به تصميم گيري هاي منطقي تر مي انجامد.

10- توسعه و گسترش اين مطالعه براي آيندگان، درباره ي نقش سخنراني هاي قبل از خطبه و تأثير خطبه ي بر روي نظام پيشنهاد مي شود.

البته براي تحقيق جامع و همه جانبه در خصوص موضوع و رسيدن به هدف، نقش نماز جمعه در اداره ي امور جامعه ي اسلامي، وجوه ديگري در الگوي نظام گراي اسلامي در پيشنهاد محقق آمده است. ضروري است كه گروهي منسجم از متخصصين رشته هاي گوناگون گرد هم آيند و با استفاده از امكانات لازم جنبه هاي بسيار نامكشوف اين نهاد فراگير را بررسي كنند، زيرا اين تحقيق شايد تنها توانسته باشد به گوشه هايي از اين تأثير پرتوي افكنده باشد. براي اين كه به صورت عمومي تر مصاديق اين داده ها روشن بشوند، مثال هايي را خدمتتان عرض مي كنم: مثلاً در شهريور ماه 1373 از طرف ائمه جمعه ي سراسر كشور و از جمله امام جمعه موقت تهران حضرت حجةالاسلام آقاي هاشمي رفسنجاني موضوع تورم و گران فروشي در خطبه هاي نماز جمعه مطرح مي شود



[ صفحه 89]



و سپس رؤساي قوه قضائيه و مجلس شوراي اسلامي از سخنان اين ائمه جمعه اعلام حمايت نموده و در مرحله فرايند است كه دولت اقدام به تشكيل ستاد تعزيرات حكومتي مي نمايد و بازخور آن اين است كه باعث جلوگيري از افزايش بي رويه قيمت ها مي گردد. يا در سال 73 حضرت آيت الله اميني امام جمعه موقت قم به دنبال آزاد شدن تردد وسائط نقليه سنگين در اتوبان قم- تهران كه به چندين فقره تصادف دلخراش مي انجامد، به وزارت راه و ترابري اعتراض مي كنند، سپس وزير راه و ترابري با آمدن به قم و پيگيري مسأله، مجدداً دستور ممانعت از ورود كاميون ها و وسائط نقليه سنگين به اتوبان را صادر مي كنند. و اما در بعد اقتصادي و سياسي باز يك مصداق خدمتتان عرض مي كنم. در سال 73 صاحبان دو كارخانه ريسندگي نختاب و آذر اصفهان كه حقوق كارگرانش را براي مدت شش ماه پرداخت نكرده بودند، پس از اخذ وام از بانك به منظور خريد مواد اوليه از كشور خارج مي شوند كه كارگرها تا شش ماه تحمل مي كنند، سپس در منزل امام جمعه تجمع مي نمايند. استانداري جلسات متعددي تشكيل مي دهد و سپس به اين مي انجامد كه موضوع بايد در خطبه هاي نماز جمعه ي اصفهان مطرح شود. پس از طرح موضوع در خطبه هاي نماز جمعه، وزير صنايع سنگين و وزير كار به همراه رئيس كل بانك مركزي به اصفهان مي آيند و موضوع را حل مي كنند. تأثير خطبه ها در جمع آوري آنتن هاي ماهواره نيز يكي ديگر از مصاديق است كه پس از طرح موضوع از طرف حضرت آيت الله جنتي و ديگر ائمه جمعه، بررسي هايي صورت مي گيرد و



[ صفحه 90]



وزارت كشور موظف به تهيه آئين نامه مي گردد و سپس به نيروهاي انتظامي هم اعلام مي شود كه نسبت به جمع آوري آنتن هاي ماهواره اقدام نمايند.



[ صفحه 91]