در نماز سير حركت جامعه نيز نهفته است. طبق نگرشها، حركت در جوامع چند شكل دارد. تعدادي حركت جامعه را دوراني دانسته و هيچ گونه رشد يا نزولي براي آن قائل نيستند و اعتقاد به تكرار حوادث اجتماعي دارند مثل جامعه شناسان ماترياليستي. تعدادي حركت جامعه را رو به نزول و سقوط مي دانند و معتقدند هر روزي كه از عمر جوامع مي گذرد، وضع جامعه از ديروز بدتر مي شود. تعدادي ديگر برعكس جامعه را هميشه رو به رشد دانسته و امروز را از ديروز بهتر مي دانند و حركت جامعه را بدون انحراف از خط مستقيم رو به رشد و تعالي مي دانند. تعدادي نيز حركت جامعه را رو به جلو مي دانند و انحراف از خط مستقيم را نيز براي آن قائلند ولي رو به تكامل نمي دانند. و نهايتا جامعه شناسان مسلمان با الهام از قرآن و بررسي سير حركت اقوام گذشته معتقدند؛ هر چند جامعه در سير حركت خود گاهي دچار انحراف



[ صفحه 50]



مي شوند ولي در نهايت به سوي تعالي و خداگونه شدن مي روند رابطه (از اويي و رو به سوي اويي) يا «انا لله و انا اليه راجعون» بيانگر اين ادعاست.

اين مطلب را از سوره حمد نيز مي توان برگرفت. در سوره ي حمد از خدا مي خواهيم كه ما را به صراط مستقيم هدايت كند كه اين صراط مستقيم همان صراط انبياء و اولياء و اوصياء مي باشد. راهي است كه صالحان و شهدا آن را برگزيده اند و همچنين اين راه مستقيم را خداوند در سوره هود آيه 56 و سوره زخرف آيه 43 و سوره يس آيه 62 و آل عمران آيه 101 بيان نموده است. [1] .

بزرگان دين نيز با تفسير اين آيات راه مستقيم را راه اعتدال و ميانه روي و به دور از افراط و تفريط مي دانند. [2] .