پرسش شماره 39) آيا اين كه گفته شده: «در حالت نماز تيري را از پاي اميرمؤمنان علي عليه السلام بيرون آوردند و حضرت متوجه نشدند»، صحيح است؟ آيا اين مطلب با هبه كردن ايشان در حال ركوع نماز منافات ندارد، چراكه اولي بر اوج توجه ايشان به خداوند متعال دلالت مي كند و دومي بر يك عمل نسبتاً مادي دلالت دارد؟

روزي اميرمؤمنان علي عليه السلام در مسجد پيامبر صلي الله عليه و آله مشغول نماز بود كه فقيري از در مسجد وارد شد و تقاضاي كمك كرد؛ اما كسي به او كمك نكرد. مرد فقير دست به دعا برداشت و گفت: خدايا! تو شاهد باش كه من در مسجد رسول خدا صلي الله عليه و آله تقاضاي كمك كردم، اما كسي پاسخم را نداد. در اين هنگام، علي عليه السلام كه در حال ركوع بود، با انگشت به انگشتري خود اشاره كرد و از او خواست كه نزديك بيايد و انگشتري را بردارد. آن مرد جلو آمد و حضرت انگشتر خود را به او بخشيد. اندكي پس از اين ماجرا، اين آيات بر پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله نازل شد: (انما وليكم الله و رسوله و الذين آمنوا الذين يقيمون الصلاة و يؤتون الزكاة و هم راكعون - و من يتول الله و رسوله و الذين آمنوا فان حزب الله هم الغالبون)؛ [1] ولي امر شما تنها خدا و رسول و مؤمناني هستند كه نماز را به پا داشته، در حال ركوع زكات مي دهند و هر كس كه خدا و رسول و اهل ايمان، ولي او هستند [پيروز است] كه تنها لشكر خدا فاتح و غالب خواهد بود. در آيه ي مذكور نشانه هايي ذكر شده كه بر حسب آن ها و روايات و با توجه به لفظ «انما» تنها بر اميرمؤمنان علي عليه السلام قابل انطباق است. [2] آنچه در پرسش اشاره شده، شبهه اي است كه نخستين بار از سوي فخر رازي براي انكار فضيلت اميرمؤمنان علي عليه السلام مطرح شد كه جواب آن روشن است؛ زيرا:

1. شنيدن صداي سائل و كمك به او، توجه به غير خدا يا امور مادي نيست كه با حضور قلب منافات داشته باشد، بلكه آن هم در واقع توجه به خدا است. قلب پاك



[ صفحه 79]



حضرت علي عليه السلام در برابر سائلان حساس بود و به نداي آن ها پاسخ مي گفت. آن حضرت با اين كار، عبادتي را با عبادت ديگر آميخت و در حال نماز، زكات داد كه هر دو براي خدا و در راه او بود؛ چون صدقه قبل از آن كه به دست سائل برسد، به دست خدا مي رسد. خداوند در آيه ي 104 سوره توبه مي فرمايد: (ألم يعلموا أن الله هو يقبل التوبة عن عباده و يأخذ الصدقات)؛ آيا نمي دانستند كه فقط خداوند توبه را از بندگانش مي پذيرد و صدقات را مي گيرد. اگر توجه به سائل، نشانه ي غفلت و بي خبري از ذكر خدا بود، نبايد به عنوان يك صفت والا و با ارزش روي آن تكيه شود، در حالي كه آيه ي 55 سوره مائده آن را به يك فضيلت و صفت والا براي ولي خدا ذكر مي كند. [3] .

2. عرفا در سير انسان كامل مي گويند: سير انسان كامل در چهار سفر رخ مي دهد:

الف - سفر انسان از خود به خدا.

ب - سفر انسان همراه خدا در خدا (شناخت خدا).

ج - سفر انسان همراه خدا به خلق خدا.

د - سفر انسان همراه خدا ميان خلق خدا براي نجات خلق خدا.

اولين سفر انسان، به سوي خدا است. تا وقتي انسان از خدا جدا باشد همه ي حرف ها پوچ است. وقتي انسان به ذكر خدا رسيد و خدا را شناخت و يك لحظه از خدا غافل نشد، آن گاه به سوي خلق خدا بازمي گردد. چنين انساني براي نجات خلق خدا، در ميان خلق خدا حركت مي كند و براي نزديك كردن انسان ها به خدا كوشش مي كند. [4] .

وقتي انجذاب [5] كامل شد، شخص در عين اين كه به خدا مشغول است، به ماورا نيز مشغول است؛ يعني آنچنان به خدا توجه مي كند كه در آن حال، تمام عالم را مي بيند (نه فقط اطرافش را)؛ از اين رو آن حالتي كه هنگام نماز تير از بدن حضرت



[ صفحه 80]



كشيدند و ايشان متوجه نشد، ناقص تر (مرتبه اش پايين تر) از آن حالتي است كه در حال نماز به فقير توجه دارد؛ نه اين كه در اين جا از خدا غفلت كرده باشد، بلكه آنچنان توجه او به خدايش كامل است كه در آن حال تمام عالم را مي بيند. [6] .

3. اين آيه شريف (سوره ي مائده، آيه 55) در مقام مدح و بيان ويژگي هاي ولي خدا و پيشواي مسلمانان است و كمك به فقير در حال نماز را يك فضيلت و ويژگي ذكر مي كند. معلوم مي شود كه حضرت علي عليه السلام موقعي كه به سائل توجه مي كند و سائل، انگشتر را از دست او بيرون مي آورد، به خدا هم توجه داشته و از حضور قلب او هيچ كاسته نشده است؛ زيرا اگر هنگام توجه كردن به فقير از خدا غافل شده باشد، فضيلت و ويژگي براي او به شمار نمي آيد؛ چون هر كس مي تواند در حال نماز از توجه به خدا منصرف شود و به خلق خدا توجه كند، در حالي كه در اين آيه، اين كار يكي از ويژگي هاي ولي خدا به حساب آمده كه در ديگران وجود ندارد. بنابراين آيه مي خواهد مقام بالاتري را براي امام ثابت كند و آن مقام «جمع الجمع» است. [7] .

توضيح: در يك لحظه به چند موضوع مختلف توجه كردن از قدرت بشر عادي خارج است؛ يعني اگر كسي بخواهد قلب خود را به عملي مشغول كند، در همان حال نمي تواند به مطلب ديگر مشغول باشد؛ ولي اين قدرت در خداوند متعال وجود دارد. او در آن واحد مي تواند به هزاران و ميليون ها نوع كلام و فعل توجه داشته باشد. در دعاي جوشن كبير آمده است: يا من لا يشغله سمع عن سمع، يا من لا يمنعه فعل عن فعل، يا من لا يلهيه قول عن قول؛ اي خدايي كه تو را شنيدن اين، مانع از شنيدن آن نيست و هيچ كاري مانع از كار ديگر نيست و هيچ سخني مزاحم سخن ديگر نيست! همچنين در دعاي ماه رجب مي خوانيم: لكل مسئلة منك سمع حاضر و جواب عتيد؛ براي هر درخواستي گوش شنوا و جواب حاضر، مهيا داري.



[ صفحه 81]



از آيات و روايات چنين برداشت مي شود كه خداوند مقام «جمع الجمع» را به حجة و ولي خود داده است؛ به همين دليل است كه معصومين عليه السلام در يك لحظه مي توانند به ميليون ها سلام و حاجت مردم توجه كنند، اين مقام، موهبتي الهي است كه ثابت كننده ي منصب ولايت تكويني امام است و با داشتن چنين مقام و قدرتي است كه اداره ي امور آفرينش و سرپرستي عوالم خلقت براي آن ها ممكن و مقدور است.

به همين جهت است كه امام علي عليه السلام در يك لحظه مي تواند دو كار انجام دهد؛ هم به خدا توجه داشته باشد و هم به خلق و اين از ويژگي هاي ولي خدا است كه افراد ديگر بر اين كار قادر نيستند.