علماي اماميه براي رد ادعاي اجماع بر وجوب عيني، عبارات فقهائي را كه چنين فتوايي بدانها نسبت داده شده جداگانه مورد بررسي قرار داده و چنين ادعايي را نفي مي كنند. برخي از آن عبارات چنين است:

1) عبارات شيخ طوسي:

شيخ طوسي در كتاب خلاف چنين بيان داشته: «از شروط اقامه ي جمعه، حضور امام است يا شخصي كه منصوب امام باشد. و اگر به غير امر امام اقامه ي جمعه شود صحيح نيست - تا آنجا كه گفته - پس همانا از عهد نبي صلي الله عليه و آله و سلم تا زمان ما، نماز جمعه اقامه نشده مگر توسط خلفا و امرا و كساني كه متولي نماز بوده اند.»

اين عبارت شيخ، صراحت دارد در نفي وجوب عيني جمعه بدون امام و منصوب ايشان.

و در كتاب مبسوط چنين بيان داشته «اشكالي ندارد كه مؤمنين در زمان غيبت اجتماع كنند، به نحوي كه ضرري بر آنها وارد نشود، و نماز را با دو خطبه اقامه كنند. پس اگر قادر بر خواندن خطبه نباشند همان چهار ركعت نماز ظهر را به جماعت برگزار كنند.»

و در كتاب نهايه در باب نماز جمعه چنين بيان داشته «اجتماع در نماز جماعت (جمعه) فريضه است زماني كه شرايط آن حاصل باشد؛ و از شرايط آن امام عادل يا منصوب ايشان براي نماز است. - تا آنجا كه گفته - اشكالي ندارد مؤمنين در زمان غيبت اجتماع كنند به نحوي كه ضرري بر آنها نرسد و نماز جماعت را با دو خطبه برگزار كنند. پس اگر قادر بر خطبه نباشند، جايز است نماز جماعت را با چهار



[ صفحه 85]



ركعت برگزار كنند.»

كلام شيخ، صراحت در نفي وجوب عيني جمعه در غيبت دارد؛ و ظهور در اين دارد كه جواز نماز جمعه در غيبت رخصت و اذن است نه عزيمت و الزام. بنابراين ادعاي قائل بودن شيخ طوسي به وجوب عيني جمعه در غيبت، ادعاي غريب و بعيدي است. [1] .

2) عبارات شيخ مفيد:

اگرچه از عبارات شيخ مفيد وجوب عيني نماز جمعه توهم مي شود، اما برخي از علما مي گويند به احتمال قوي شيخ مفيد از آنچه ذكر نموده صفات نائب را اراده كرده؛ و اشتراط نيابت را به جهت معلوم بودن، ترك نموده. همچنانكه در بيان اوصاف نائب، به همان جهت معلوم بودن، ذكر عدالت را ترك كرده است.

شيخ مفيد در كتاب ارشاد در باب ذكر دلائل امامت حضرت قائم (عج) چنين بيان داشته:

«از آن دلائل مقتضاي عقل با استدلال صحيح اين است كه وجود امام معصوم كامل كه در احكام و علوم در هر زمان از رعاياي خود غني باشد لازم است - تا آنجا كه گفته - كه اقامه كننده ي حدود باشد، و مردم را در جمعه ها و عيدها جمع كند.»

ظاهر اين عبارت شيخ مفيد اين است كه جمع كردن مردم در جمعه ها (جهت اقامه ي نماز جمعه) از خواص امام است همانند عصمت و كمال.

و در كتاب ارشاد در باب نماز عيدين چنين بيان داشته «و اين نماز فرض لازم است بر جميع كساني كه نماز جمعه بر آنها واجب است بشرط حضور امام؛ و در صورت حضور نداشتن امام سنت است به نحو انفرادي.»



[ صفحه 86]



3) شيخ صدوق

اگرچه شيخ صدوق در كتاب امالي گفته «و جماعت روز جمعه فريضه واجبه است و در سائر ايام سنت.» و در كتاب مقنع گفته «اگر روز جمعه ظهر با امام نماز گزاردي با خطبه، دو ركعت نمازگزار، و اگر به غير خطبه بود چهار ركعت.» اما در كتاب هدايه چنين بيان داشته «اگر در جمعه 7 نفر جمع شوند و خوفي نداشته باشند خطبه بخوانند؛ و 7 نفري كه ذكر كرديم: امام و مؤذن و قاضي و مدعي حق و مدعي عليه و دو شاهد هستند.» اين عبارت ظهور در فتواي مشهور دارد - و دلالتي بر وجوب عيني ندارد.

4) شيخ طبرسي

شيخ طبرسي در كتاب «نهج العرفان هداية الايمان» پس از نقل خلاف بين مسلمين در شروط وجوب نماز جمعه چنين بيان داشته «اماميه بيش از عامه (اهل سنت) نماز جمعه را واجب مي دانند و مع ذلك بدگويي اماميه را به ترك آن مي كنند، از آنجايي كه آنها امامت به فاسق و مرتكب گناهان كبيره و مخالف در عقيده را جايز نمي دانند.»

اين عبارت نيز صراحت و ظهوري در ادعاي وجوب عيني ندارد.

5) ابوالصلاح:

منقول از ابوالصلاح در كتب ايضاح، غاية المراد، مهذب البارع، روض، مقاصد العليه، جواهر المضيئة حكم استحباب اجتماع براي اقامه ي جمعه در غيبت است. و فاضل عميدي در كتاب تخليص التلخيص و شهيد در كتاب البيان، ممنوعيت جواز (اقامه ي جمعه در غيبت) را همانند ابن ادريس از ابوالصلاح نقل كرده اند.

6) ابوالفتح

چه بسا ابوالفتح در كلامش از امام، منصوب ايشان را اراده كرده باشد اگرچه



[ صفحه 87]



منصوب عام را. و بنابراين، كلام ايشان دلالت بر ادعاي وجوب عيني ندارد. [2] .