مسأله ي 22 - اگر خطيب جمعه به نمازگزاران سلام دهد، و در سلام صيغه ي جمع بياورد، ظاهر اين است كه بر همه ي آنان سلام داده است و لذا بر همه واجب است كه پاسخ



[ صفحه 130]



سلام او را بدهند چه سلام دادن او بر آنان مستحب باشد و چه مستحب نباشد، زيرا ظاهر اين است كه قضيه اي مثل «السلام عليكم» در حاليكه به يك جمعيتي القاء مي شود، قضيه ي انحلاليه است و به تعداد مخاطبين منحل مي شود، پس تك تك آنان از طرف خطيب تحية داده شده اند و لازم است به تحية او پاسخ دهند، مگر اينكه قرينه اي وجود داشته باشد كه منظور وي يك سلام و تحيت است، كه در اين صورت وجوب جواب، وجوب كفائي است. و اگر ظهوري در بين نباشد و قرينه اي هم مراد سلام دهنده را تعيين نكند، اصل، اين است كه واجب، واجب عيني است زيرا وجوب جواب، بعد از سلام، ذمه ي همه را مشغول مي كند، و بعد از پاسخ دادن بعضي، ديگران در فراغ ذمه ي خود شك مي كنند و معلوم است كه اشتغال يقيني فراغ يقيني مي خواهد و يا استصحاب بقاء وجوب مي شود، بنابراين، وجهي براي كلام علامه در تذكره كه گفته است: وجوب جواب، كفائي است [1] وجود ندارد، چه رسد به كلام كسي كه وجه آنرا واضح خيال كرده است.

الحمدلله علي ما هدانا.