18 - آيا سخن گفتن در اثناء خطبه براي نمازگزاران حرام است و آيا خطيب مي تواند در اثناء خطبه، سخني بيرون از مفاد خطبه بگويد يا نه؟ و اگر خطيب يا مأمومين، سخن گفتند حكم چيست؟

در اين مسأله كه عده اي آنرا با مسأله ي قبلي يكي دانسته اند در حاليكه چنين نيست رواياتي وارد شده است كه اگر آن روايات نبود، در يك جمله مي گفتيم: كلامي كه مانع گوش دادن است حرام است و كلامي كه با گوش دادن، منافات ندارد، مثل كلام خطيب و سخن آرام و يا يك جمله اي كه مانع گوش دادن نيست، اشكالي ندارد، لكن چون چند روايت به عنوان كلام وارد شده است، حكم نهائي بعد از بررسي كردن آنها روشن



[ صفحه 124]



مي شود در صحيحه ي محمد بن مسلم از امام صادق (ع) آمده است: «اذا خطب الأمام يوم الجمعة فلا ينبغي لأحد أن يتكلم حتي يفرغ الأمام من خطبته» [1] يعني هر گاه امام جمعه خطبه مي خواند سزاوار نيست براي كسي سخن بگويد تا وقتي كه امام از خطبه فارغ شود. اين روايت گرچه از حيث سند براي ما خيلي قابل اعتماد نيست زيرا در سندش شخصي بنام «العلاء» آمده است و علاء، مشترك است بين افراد مورد اعتماد و مجهول و ضعيف و نمي توان گفت: اين «علاء» همان علاء بن رزين است كه ثقه است و از محمد بن مسلم نقل مي كند، زيرا اين امكان هست كه غير علاء بن رزين باشد، لكن از حيث دلالت هم چندان دلالت روشني بر حرمت سخن گفتن ندارد، زيرا عبارت «لا ينبغي» اگر ظاهر در كراهت نباشد ظاهر در حرمت هم نيست. و اگر ظاهر در حرمت هم باشد قدر متيقن از آن، سخني است كه مانع گوش دادن است. روايت ديگر، حديثي است كه در فقيه آمده است و آن اينكه «لا كلام و الأمام يخطب» [2] يعني جاي سخن گفتن نيست در حاليكه امام خطبه مي خواند. لكن اين روايت أولا مرسله است و اعتباري ندارد، ولو اينكه صدوق آنرا به شخص امام نسبت دهد. و ثانيا «لا كلام» ظاهر در حرمت نيست بلكه ظاهر در نفي كمال است كه در اينجا همان كراهت مي شود. و ثالثا اگر از آن دو جواب چشم پوشي كنيم، مي گوئيم: قدر متيقن و مورد انصراف آن به حسب فهم عرفي، كلامي است كه با خطبه منافات دارد، يعني كلامي كه مانع گوش دادن است. روايت ديگري را شيخ صدوق از «علاء» نقل كرده است. در آن روايت آمده است كه امام صادق (ع) فرمود: «لا بأس أن يتكلم الرجل اذا فرغ الأمام من الخطبه يوم الجمعة...» [3] يعني ضرري ندارد كه انسان، وقتي كه خطيب جمعه از خطبه فارغ شد، سخن بگويد. اين روايت، علاوه بر اشكالاتي كه بر صحيحه ي محمد بن مسلم وارد شد، اشكال ديگري هم دارد و آن اينكه دلالت آن اگر از اشكالات قبلي چشم پوشي شود، متوقف بر مفهوم است كه اين جمله، ظاهر در آن نيست.



[ صفحه 125]



رواية ديگري را شيخ صدوق از شعيب بن واقد راوي حديث مناهي از امام صادق (ع) نقل كرده است كه صريح تر از روايات گذشته است و آن روايت اين است: «رسول خدا (ص) از سخن گفتن در روز جمعه در حالي كه امام خطبه مي خواند نهي كرده است پس هر كس اين كار را بكند، كار لغوي مي كند، و هر كس، كار لغوي كند جمعه اي ندارد» [4] اين روايت اولا از حيث سند تمام نيست، زيرا هم طريق صدوق به شعيب بن واقد ضعيف است و هم خود شعيب بن واقد مجهول است. و ثانيا ماده ي نهي گرچه ظاهر در حرمت است، لكن چون در آن مناهي منسوب به پيامبر، مكروهات زيادي ذكر شده است، بعيد نيست كه مانع اين ظهور گردد. و ثالثا پايان آن حديث قرينه است بر اينكه مراد، كلامي است كه مانع گوش دادن است، لكن اگر اين قرينيت تمام باشد، نهي بر حرمت حمل مي شود، و كلام بر كلامي كه موجب نشنيدن كلام خطيب مي گردد، و اگر اين قرينيت تمام نشود، نهي بر كراهت حمل مي شود، و مؤيد اين معني دو حديث ديگر است كه در قرب الأسناد آمده است، زيرا در يكي از آن دو آمده است «علي (ع) فرمود: سخن در روز جمعه در حاليكه خطيب خطبه مي خواند، كراهت دارد». [5] دقت كنيد.

بنابراين هيچ دليلي بر حرمت مطلق كلام وجود ندارد، و اگر اين احاديث تمام باشند، و دلالت تامي داشته باشند، كلام در آنها بر كلام مانع از گوش دادن خطبه حمل مي شود و شايد به همين جهت بوده است كه عده اي از فقهاء آن دو مسأله را بصورت يك مسأله، مطرح كرده اند. تمام اين سخنان راجع به مأمومين بود و اما امام، ظاهرا دليلي بر حرمت كلام او وجود ندارد، مگركلامي كه ساختار خطبه را بهم بزند، يعني بطوري مفصل و بي ربط باشد كه عرفا خطيب متكلم، خارج از خطبه به حساب آيد. آري اگر تنزيل گذشته بطوري كه ادعا شده است تمام شود، و خطبه چون نماز باشد بايد ملتزم شد به اينكه كلام خطيب، حرام بلكه مبطل خطبه اوست، لكن گذشت كه چنين چيزي قابل اثبات نيست.

مسأله ي 19 - آيا كساني كه به جهت دوري يا كري يا مانع ديگري نمي توانند صداي



[ صفحه 126]



خطيب را بشنوند چه حكمي دارند؟ آيا اقتدايشان درست است؟ و اگر اقتدايشان درست است آيا سخن گفتن آنها چه حكمي دارد؟!

نماز جمعه ي آنها بدون اشكال است، زيرا وقتي كه نماز جمعه ي كسي كه اصلا خطبه را درك نمي كند بلكه يك ركعت از نماز را درك مي كند صحيح است، نماز جمعه ي اينها به طريق أولي صحيح است. و اما سخن گفتن آنها مطلقا اشكالي ندارد، مگر اينكه مانع شنيدن ديگران شود.