مسأله ي 11 - آيا چه اموري لازم است در خطبه رعايت شود، بطوري كه اگر به آنها يا بعضي از آنها اخلال برسد خطبه، باطل مي شود؟

آنچه كه بايد در خطبه ي اول آورده شود، حمد خدا و ثناء بر او و موعظه به تقوي و قرائت سوره ي كوچكي از قرآن است، آنگاه بايد خطيب بنشيند، سپس براي خطبه ي دوم بپاخيزد و به حمد و ثنا خدا آغاز كند و بر محمد و أئمه مسلمين صلوات بفرستد. اين عين مفادي است كه در موثقه ي سماعه آمده است [1] كه امام (ع) در آن موثقه مي گويد: اين كارهائي است كه بايد امام جمعه انجام دهد. و البته در آخر آن آمده است كه براي مؤمنين و مؤمنات استغفار كند و در اول آن آمده است كه عمامه و برد يمني يا عدني بپوشد، لكن



[ صفحه 115]



هيچ كس قائل بوجوب آنها نشده است، لذا بايد گفت آنها مستحب هستند، ولي آنچه كه هست اين است كه در رواية محمد بن مسلم [2] شهادتين و صلوات بر محمد و آلش در خطبه ي اول، افزوده شده است و در خطبه ي دوم علاوه بر آنچه كه گذشت صلواة بر آل محمد و توصيه به تقوي و موعظه، و شهادتين نيز ذكر شده است، و نمي شود گفت: آنچه كه در اين روايت آمده است دلالت بر وجوب نمي كند آنطور كه بعضي از اهل عصر ما پنداشته اند بويژه اينكه در اين رواية به صلواة بر محمد (ص) در خطبه ي اول امر شده است و آنرا در كنار امر به قرائت سوره ذكر كرده است و مؤيد اين معني رواية فقيه است كه در آن هم خطبه ي اول مشتمل بر حمد و ثناء بر خدا و شهادتين و صلواة بر محمد و آلش و توصيه به تقوي و موعظه و قرائت سوره كوچكي از قرآن است [3] و خطبه ي دوم مشتمل بر حمد و ثناء بر خدا و شهادتين و صلوات بر محمد و آلش است، منتهي در اين روايات در صلواة بر آل محمد به صلواة اجمالي اكتفا شده است و موعظه هم در خطبه ي دوم نيامده است، لكن ذكر شهادتين در هر دو خطبه آمده است، همانطور كه هر دو خطبه مشتمل بر صلوات بر محمد (ص) و آل او است.

بنابراين نمي توان تنها به مفاد موثقه ي سماعه اكتفا كرد وگفت: واجب در خطبه ي اول حمد و ثناء بر خدا و توصيه به تقوا و قرائت سوره اي كوچك از قرآن است، و واجب در خطبه ي دوم حمد و ثناء بر خدا و صلوات بر محمد و ائمه مسلمين است، گرچه اين نظر خالي از قوت نيست، پس احتياط وجوبي اقتضاء مي كند كه در خطبه ي اول شهادتين و صلوات بر محمد و آلش نيز افزوده شود، و در خطبه ي دوم نيز شهادتين و موعظه و توصيه به تقوا زياد شود، بلكه نسبت به صلوات بر محمد و آلش در خطبه اول در صحيحه ي محمد بن مسلم به آن أمر شده است و لذا ترك آن جايز نيست، بلكه در موثقه سماعه آمده است كه در پايان خطبه ي دوم براي مؤمنين و مؤمنات استغفار كند، همانطور كه اين معني در صحيحه ي محمد بن مسلم در پايان خطبه ي اول دستور داده شده است، و در همين صحيحه



[ صفحه 116]



نيز دستور داده شده است كه در پايان خطبه ي دوم براي خود و يارانش دعا كند و در روايت فقيه هم آمده است كه در پايان خطبه ي دوم براي مؤمنين و مؤمنات دعا كند، و لذا لازمست در پايان خطبه ي دوم دعا كردن بر مؤمنين و مؤمنات ترك نشود. لازم بتذكر است كه در حمد خدا بايد از عبارت «الحمدلله» و مانند آن استفاده كرد، گرچه ادعاي اجماع شده است كه بر خود آن عبارت «اقتصار» شود، و در چند روايت نيز همانطور آمده است، لكن از موثقه ي سماعه استفاده مي شود كه «عبارت ديگري كه از اين ماده است نيز كافي است مگر اينكه اطلاق آن به روايات ديگر تقييد شود. و در صلوات و شهادت نيز بايد از اين دو ماده استفاده كرد و در هيئت، هيئت خاصي لازم نيست. و اما صلوات بر محمد و آل محمد در خطبه دوم در موثقه، صلواة بر محمد و آل محمد و بر أئمه ي مسلمين آمده است، همانطور كه در صحيحه ي محمد بن مسلم چنين آمده است، پس در خطبه ي دوم، صلوات بر محمد و آلش بطور اجمالي و سپس بطور مفصل صلوات بر أئمه (ع) لازم است. و اما در خطبه ي اول كه ما آنجا هم صلوات بر محمد و آلش را لازم دانستيم صلوات بر آل آن حضرت (ع) بطور اجمال كافي است. و اما وعظ، ظاهرا با عبارت «اوصيكم بتقوي الله» اسقاط تكليف مي شود، لكن از عبارت موثقه ي سماعه برمي آيد كه در آن هم هيئت خاصي لازم نيست، گرچه عدول از اين ماده كه در تمام روايات آمده است بسيار مشكل است، بلكه جايز نيست.