مسأله 10 - در مسأله ي دوم گذشت كه اگر بعد از انعقاد جمعه، كسي تنها يك ركعت از نماز جمعه را درك كند نماز جمعه اش صحيح است. اكنون اين سئوال مطرح است كه درك امام در يك ركعت، قبل از ركوع ركعت دوم روشن است، و آيا اگر امام را در ركوع درك كند صادق است كه يك ركعت را درك كرده است يا نه؟

روايتي داريم كه به چند طريق نقل شده است، بطوري كه لقب مستفيضه را بخود گرفته است. در آن روايت آمده است: «من أدرك ركعة من الجمعة فقد أدرك الجمعة» [1] يعني هر كس يك ركعت از نماز جمعه را درك كند نماز جمعه را درك مي كند پس درك نماز جمعه براي مأموم به درك يك ركعت از آن است، همانطور كه قبلا هم گذشت، و از طرف ديگر در رواياتي آمده است كه رسيدن به امام در ركوع، درك يك ركعت است، يكي از اين روايات، صحيحه ي سليمان بن خالد است: او گفته است: امام صادق (ع) فرمود: «هر گاه مردي در ركوع به امام برسد و در حال قيام تكبير بگويد و قبل از اينكه امام سرش را بلند كند ركوع كند، يك ركعت را درك مي كند» [2] و رواية ديگر كه بسيار واضح الدلالت بر اين معني است صحيحه ي حلبي است. او گويد: امام صادق (ع) فرمود: «اذا أدركت الأمام و قد ركع فكبرت و ركعت قبل أن يرفع رأسه فقد أدركت ركعة و ان رفع رأسه قبل أن تركع فقد فاتتك الركعة» [3] يعني هر گاه امام را در حال ركوع درك كني، پس تكبير بگوئي و ركوع كني قبل از اينكه امام سرش را بلند كند، يك ركعت را درك مي كني و اگر قبل از ركوع تو، امام سرش را بردارد، ركعت، از تو فوت مي شود. همانطور كه ناگفته پيداست، اگر اين دو دسته روايت را با هم جمع كنيم معنايشان اين مي شود كه



[ صفحه 94]



رسيدن به امام در ركوع ركعت دوم، درك كردن يك ركعت از نماز جمعه است و درك يك ركعت از نماز جمعه، درك نماز جمعه است، پس جواب اين مسأله روشن مي شود كه درك امام در ركوع درك يك ركعت است، و قهرا نماز جمعه ي اين چنين شخصي صحيح و مجزي است، لكن در اين جا قول ديگري است كه به شيخ و قاضي و مفيد، نسبت داده شده است و آن اينكه اگر مأموم، در تكبير ركعت دوم به امام برسد يك ركعت را درك كرده است، وگرنه صدق نمي كند كه يك ركعت را درك كرده است. [4] رواياتي وجود دارد كه بر اين قول دلالت دارد، و شايد روشن ترين آنها حديثي باشد كه حلبي آنرا از امام صادق نقل كرده است. در آن حديث آمده است: «و قال اذا أدركت الامام قبل أن يركع الركعة الأخيرة فقد ادركت الصلاة، و ان أنت أدركته بعد ماركع فهي الظهر أربع» [5] يعني امام صادق (ع) فرمود: هر گاه امام را قبل از اينكه ركعة أخيره را ركوع كند درك كني نماز را درك مي كني و اگر او را بعد از ركوع درك كني، پس نمازت نماز ظهر است.

گفته شده است اين روايت صراحت در اين دارد كه درك امام در ركوع فايده ندارد، بلكه بايد او را قبل از ركوع درك كرد تا ركعت أخيره را درك كرد، پس اين رواية با روايات قبلي تعارض مي كند، بلكه چون به نماز جمعه اختصاص دارد و آنها مطلق هستند، آنها را تخصيص مي زند، ولي به نظر ما اين سخن كه بعضي از فقها معاصر بدان معتقد شده است سخن ناتمامي است، بلكه عبارت «قبل أن يركع الركعة الأخيرة» به معناي قبل ركوع الركعة الأخيرة است زيرا أن در أن يركع أن مصدريه است و فعل را به مصدر تأويل مي برد، و معناي درك امام قبل ركوع أخير اين است كه قبل از صدق ركوع أخير او را درك كند، و روشن است كه درك امام در حال ركوع درك او قبل از ركوع أخير است، پس اين جمله هيچگونه منافاتي با روايات گذشته ندارد، بلكه مفاد آن موافق با آن روايات است، و به همين معني است جمله ي «و ان أدركته بعد ماركع» يعني اگر بعد از ركوع او را درك كني نماز جمعه ات فوت مي شود و معلوم است كه درك امام در ركوع



[ صفحه 95]



درك او بعد از ركوع نيست كه مفاد اين جمله است، زيرا مادر «ماركع» ما مصدريه است و قهرا معني، همان مي شود كه بيان داشتيم، و لاأقل اين معني، معنائي محتمل است كه مانع ظهور كلام در معناي مخالف، مي شود و بديهي است كه در اين صورت اين روايت نمي تواند مزاحم آن روايات صريحه شود. علاوه بر اين، اين رواية مي گويد: اگر امام را قبل از ركوع درك كني نماز را درك مي كني و آن روايات مي گويند: اگر امام را در ركوع درك كني ركعت أخيره را درك مي كني، و بديهي است كه اين دو معني با هم تنافي ندارند و معناي اين روايت اين است كه درك امام، قبل از ركوع به منزله ي درك تمام نماز است و آن روايات مي گويند: درك امام در ركوع بمنزله ي درك يك ركعت از نماز است، پس هر يك از اينها بر مرتبه اي از ادراك فضيلت حمل مي شود، و اين معني قرينه مي شود بر حمل روايات ديگر نيز بر همين تعدد كمال، بلكه مي توان گفت: آن روايات بر اين دسته از روايات نوعي حكومت دارند، لكن انصاف اين است كه احتياط ترك نشود و بعد از تمام كردن نماز جمعه نماز ظهر نيز رجاء آورده شود.