مسأله 1 - آيا اگر در حاليكه مشغول نماز جمعه اند، وقت نماز جمعه تمام شود، نمازشان صحيح است يا نماز جمعه باطل است و بايد نماز ظهر را بياورند؟ در اينجا سه مسلك وجود دارد: اكثر علماء مي گويند اگر يك ركعت از آن در وقت آورده شود، نماز جمعه صحيح است، و عده ي كثيري از فقها، برآنند كه اگر وقت - و لو با تكبير - درك شود، نماز جمعه صحيح است... و مرحوم شهيد در ذكري از بعضي از فقهاء نقل كرده است كه خروج وقت در حال نماز جمعه موجب بطلان آن مي شود.

بنظر ما نماز جمعه باطل است و بايد نماز ظهر خوانده شود، زيرا وقت نماز جمعه، وقت خاصي است كه اگر در غير آن وقت آورده شود، فاقد شرط آورده شده است و معلوم است كه آوردن مشروط بدون بعضي از شرائطش مجزي نيست، پس چه يك ركعت از آن در وقت واقع شود و چه نشود نمي توان حكم به صحت نماز جمعه كرد. ولكن احتياط استحبابي آن است كه نماز جمعه، را رجاء بپايان آورند، آنگاه نماز ظهر را بياورند.

و اما قول اول، گرچه قائلين بسياري دارد و فقهاء بزرگي بدان پايبند شده اند، لكن مدرك درستي ندارد، زيرا تنها چيزي كه به عنوان مدرك آن ذكر شده است عبارت «من ادرك من الوقت ركعة فكمن ادرك الوقت كله» [1] و مانند آن است كه بطريق ما نرسيده است و آنچه كه در روايات ما آمده است علاوه بر اينكه از حيث سند ضعيف است، اختصاص به نماز صبح دارد، و هيچ وجهي براي تعدي از آن به موارد ديگر وجود ندارد، پس قول اول مثل قول دوم بدون دليلي است كه بتوان بر اساس آن فتوا داد، و اجماعي كه براي آن نقل شده است اولا تمام نيست. و ثانيا اجماع مسند يا محتمل الأسناد، اعتباري ندارد، پس متعين همان قول سوم است.

مسأله 2 - آيا در حكم مذكور در مسأله 1 بين امام جمعه و كسي كه به او اقتدا مي كند فرقي هست يا حكم مذكور، مطلق است؟

حكمي كه در مسأله ي اول گفته شد گرچه به حسب ظاهر براي امام وعدد تشكيل



[ صفحه 87]



دهنده ي نماز جمعه بود، لكن ناگفته پيداست كه شامل مأمومين ديگر هم مي شود، بنابراين، روي مختار ما كسيكه در آغاز نماز جمعه با امام شركت ندارد بايد نمازش باطل باشد، زيرا واجب مضيق را در وقتش نياورده است، لكن نسبت به ساير مأمومين رواياتي داريم كه بر اساس آن روايات، كسي كه ركعت آخر امام را درك كند نماز جمعه اش صحيح است و كسي كه نتواند به ركعت آخر امام برسد بايد نماز را چهار ركعت بخواند، مثل روايت كليني از حلبي كه مي گويد: از امام صادق درباره ي كسيكه در روز جمعه به خطبه نمي رسد سئوال كردم؟ آن حضرت فرمود: «دو ركعت مي خواند، پس اگر نماز از او فوت شد و آنرا درك نكرد چهار ركعت مي خواند». [2] و نيز فرمود: «هر گاه قبل از ركعت آخر به امام برسي نماز را درك مي كني، و اگر بعد از ركوع ركعت آخر به او برسي، نمازت نماز ظهر و چهار ركعت است» [3] بنابراين اگر كسي ركعت آخر را با امام بياورد نماز جمعه اش صحيح است، و اگر بعد از آن، اقتدا كند بايد چهار ركعت بخواند، و لكن روايتي وجود دارد كه طبق ظاهر آن روايت، نماز جمعه ي كسي كه دو خطبه را درك نكند صحيح نيست و آن، روايت فضاله از ابن سنان است كه مي گويد: امام صادق (ع) فرمود: «الجمعة لا تكون الالمن أدرك الخطبتين» [4] يعني نماز جمعه فقط براي كسي است كه دو خطبه را درك كند، ولي اولا اين روايت پيش ما سندا مورد مناقشه است. و ثانيا عبارت «لا تكون» ظاهر در بطلان نماز براي غير درك كننده ي دو خطبه نيست بلكه اين عبارت ظاهر در اين است كه جعل نماز جمعه براي افرادي است كه در خطبه حاضر بشوند و اين منافات با روايات ديگر ندارد كه مي گويند كسي كه ركعت آخر امام را درك كند نمازش صحيح است. مرحوم شيخ طوسي كه راوي اين روايت است آنرا به قرينه ي روايات ديگر در نفي كمال و فضل حمل كرده، يعني گفته است: اين روايت مي خواهد بگويد كسيكه دو خطبه ي نماز جمعه را درك نكند، نماز جمعه ي كاملي نياورده است و نماز جمعه ي كسي كامل است كه دو خطبه را هم درك كند. [5] و اين حمل هم،



[ صفحه 88]



حمل بعيدي نيست، همانطور كه در «لا صلاة لمن جاره المسجد الا في المسجد» گفته مي شود منظور نفي كمال از نمازي است كه در غير مسجد خوانده مي شود، و ممكن است آنرا بر تقيه حمل كرد، زيرا با مذهب عمر موافق است.