آنچه از مطالعه در متون ديني (قرآن و روايات) فهميده مي شود اين است كه همه موجودات حتي حيوانات و نباتات و جمادات با هدايت تكويني كه دارند خدا را تسبيح و تحميد مي كنند. چنانچه خداوند فرمودند:

و ان من شي ء الا يسبح بحمده و لكن لا تفقهون تسبيحهم. «و نيست هيچ موجودي مگر اينكه تسبيح و حمد او مي گويد ولي شما تسبيح آنها را نمي فهميد» [1] .

يعني هر موجودي به نوعي به حمد و ثناي خدا مشغول است و نحوه ي ستايش بر پروردگارشان بصورت مجاز نيست بلكه تسبيح آنان واقعي و حقيقي است ولي ما انسانها معرفت چنداني بدان نداريم با توجه به اينكه اصل ستايش آنان براي ما اصلي مسلم و پذيرفته شده اي است. چنانچه در آيات و روايات متعدد به آن تصريح شده است. و مرحوم علامه طباطبائي رحمه الله در ذيل آيه فوق از امام باقر عليه السلام روايت مي كنند كه: امام باقر عليه السلام صداي گنجشكاني را شنيد فرمود: مي دانيد اينها چه مي گويند ابوحمزه ي ثمالي كه از صحابه نزديك امام بود گويد به امام عرض كردم خير



[ صفحه 187]



نمي دانيم. امام فرمود: يسبحن ربهن - عزوجل - ويسئلن قوت يومهن.

«آنها تسبيح خدا و پروردگارشان را مي گويند و روزي خود را از او مي خواهند» [2] .

وقتي كه همه موجودات خدا را ستايش كنند و رب خويش را تسبيح نمايند انسان كه اشرف مخلوقات است بايد بهتر و بيشتر خداي خويش را مورد پرستش قرار دهد و در غير اين صورت كه انسان از ستايش و حمد پروردگارش سرباز زند و نماز كه بهترين الگو و نشانه ي حمد الهي است را ترك نمايد از آن حيث كه حيوانات مشغول عبادتند و او از عبادت روي برگرداند قطعا حيوانات را بر او امتياز است و او از حيوانات پست تر خواهد بود. اينكه در متون ديني وارد شده اگر آدمي به جهت انساني خويش سوق داده شود از فرشتگان برتر خواهد بود ولي هرگاه به جنبه حيواني جهت داده شود از هر حيواني پست تر، سرش در عبوديت و بندگي و ستايش حق است كه الگوي كامل آن در نماز نهفته است. يعني اگر اهل عبوديت و بندگي (اهل نماز) باشد به مقامي مي رسد كه مسجود ملائكه قرار مي گيرد ولي اگر از عبادت غافل گردد حيوانات بر او سبقت مي گيرند.

پس آدمي اگر اهل بندگي باشد مصداق آيه «و لقد كرمنا بني آدم و حملناهم في البر و البحر.»

«و به تحقيق كرامت بخشيديم فرزندان آدم را و آنها را در خشكي و دريا حمل



[ صفحه 188]



كرديم» [3] .

قرار مي گيرد ولي اگر از وصف عبوديت فاصله بگيرد مصداق آيه و لقد ذرأنا لجهنم كثيرا من الجن و الانس لهم قلوب لا يفقهون بها و لهم أعين لا يبصرون بها و لهم اذان لا يسمعون بها اولئك كالانعام بل هم اضل اولئك هم الغافلون.

«به تحقيق ما بسياري آدميان و اجنه را براي جهنم آفريديم آنان كه داراي قلوب هستند ولي بواسطه آن درك نمي كنند. داراي چشم هائي مي باشند كه نمي بينند و گوش هائي كه نمي شنوند ايشان همانند چارپايانند بلكه گمراه تر از چارپايان، آنان افراد بي خبر و غافلي مي باشند» [4] قرار خواهد گرفت. پس اگر قبلا رواياتي را بيان كرديم كه معيار ايمان و كفر و توحيد و شرك را نماز دانسته اند از تحليل و بررسي آيات مزبور اين نكته بدست مي آيد كه معيار و ملاك مقام انسان و حيوان و فاصله بين انسانيت و حيوانيت نماز است. رسول گرامي اسلام صلي الله عليه و آله و سلم در سخني بسيار زيبا همين مطلب را چنين تشريح فرموده اند:

يقول الكلب الحمد لله الذي خلقني كلبا و لم يخلقني خنزيرا.

و يقول الخنزير الحمد لله الذي خلقني خنزيرا و لم يخلقني كافرا.

و يقول الكافر الحمد لله الذي خلقتني كافرا و لم يجعلني منافقا.

و المنافق يقول الحمد لله الذي خلقتني منافقا و لم يخلقني تارك الصلاة.

«سگ مي گويد خدا را شكر مي كنم كه مرا سگ آفريد و خوك خلق نكرد و



[ صفحه 189]



خوك گويد خدا را سپاس مي گويم كه مرا خوك خلق كرد و كافر نيافريد و كافر مي گويد خداي را ستايش مي كنم كه مرا كافر خلق كرد و منافق قرار نداد و انسان منافق مي گويد خداي را سپاس مي گويم كه مرا منافق خلق كرد و بي نماز نيافريد» [5] .