كانون خانواده اولين و بهترين مدرسه اي است كه نسل هاي جوامع بشري از آنجا رشد مي يابند بنابراين اگر والدين يا مربيان خانواده افراد مدير و بامسئوليتي باشند قطعا كانون خانواده محيط سالمي براي تعالي و رشد افراد آن خانواده خواهد بود و بالعكس اگر مربي خانواده انسان غير مسئول و بي قيد و شرطي باشد قطعا افرادي كه از آن خانه وارد اجتماع مي شوند انسانهاي مفيدي براي اجتماع نخواهند بود و به همين خاطر دين مسئوليت سنگين و خطيري را بر عهده ي خانواده گذاشته و ادب و تربيت فرزند را به عنوان بهترين عمل صالح و ارثي ماندگار ياد كرده است. در نصوص و روايات كه از ائمه معصومين عليهم السلام و رسول گرامي اسلام صلي الله عليه و آله و سلم به ما رسيده بخش عمده اي از آن را احاديث اخلاقي و تربيتي تشكيل مي دهد كه در اينجا به مناسبت موضوع به چند حديث اشاره مي شود.

علي عليه السلام در نامه اي خطاب به فرزند بزرگوارش امام حسن مجتبي عليه السلام مي فرمايند:

فبادرتك بالادب قبل ان يقسو قلبك و يشتغل لبك.

«فرزند عزيز در راه ادب آموزي تو از فرصت استفاده كردم و قبل از آنكه دل كودكانه ات سخت شود و عقلت به انديشه هاي ديگري مشغول گردد به تربيت تو مبادرت نمودم و وظيفه پدري خود را انجام دادم» [1] .



[ صفحه 64]



و نيز از امام صادق عليه السلام در روايتي چنين آمده است كه فرمودند: ان خير ما ورث الآباء لابنائهم الأدب لا المال.

«بهترين ارثي كه پدران براي فرزندان خود باقي مي گذارند ادب و تربيت صحيح است نه ثروت و مال» [2] .

همه اهتمام امامان معصوم عليهم السلام بر اين امر مبتني است كه پدر و مادر را در خانواده افراد با مسئوليت بار آورند تا حدي كه بي مبالاتي و كم توجهي والدين را نسبت به امور فرزندان و اعضاي خانواده از گناهان و معاصي كبيره بشمار آورده اند.

امام سجاد عليه السلام مي فرمايند: «و اما حق ولدك فان تعلم انه منك و مضاف إليك في عاجل الدنيا بخيره و تسره و انك مسئول عما وليته به من حسن الأدب و الدلالة علي ربه عزوجل و المعونة له علي طاعته فاعمل في امره عمل من يعلم انه مثاب علي الاحسان إليه معاقب علي الاسائة اليه».

«و اما حق فرزندت به تو اين است كه بداني او از تو بوجود آمده و در نيك و بد زندگي وابسته به تو است و همانا تو در سرپرستي وي، مسئول ادب و تربيت صحيح او هستي و تو مسئولي كه او را به سوي خداوند بزرگ راهنمايي نمايي و در اطاعت از پروردگارش ياريش نمايي بايد رفتار تو در تربيت فرزندت توأم با احساس مسئوليت باشد، رفتار كسي كه بداند در حسن تربيت فرزند داري اجر و ثواب و در سوء رفتارش مستحق كيفر و عقاب است» [3] .



[ صفحه 65]



اين مسأله تا آنجا نزد ائمه عليهم السلام اهميت پيدا مي كند كه در حالات عرفاني ادعيه از خداوند استمداد و ياري مي خواستند چنانچه امام سجاد عليه السلام در مقابل پروردگارش اين چنين دعا مي كنند كه:

و اعني علي تربيتهم و تاديبهم و برهم. «بار خدايا مرا در تربيت و ادب و نيكوكاري فرزندانم ياري و مدد فرما» [4] .

در ادبيات فارسي كه سرشار از فرهنگ غني ديني است و شايد بتوان گفت كه غناي ادب فارسي و نفوذ كلام اديبان ما از مايه و مواد روائي است نثر و نظم هاي فراواني در اين باره وارد شده است. ادباي مسلمان كه توجه خاص و ويژه اي در مسائل فرهنگي داشته و براي ارتقاء فرهنگي جامعه از هيچ كوششي دريغ نداشتند اين نكته را هميشه متذكر مي شدند.

سعدي كه حكايات او در بوستان جهات تربيتي خوبي را در بردارد در اين باب چنين سروده است:



چو خواهي كه نامت بماند بجاي

پسر را خردمندي آموز و راي



كه گر عقل و طبعش نباشد بسي

بميري و از تو نماند كسي



بسا روزگار را كه سختي برد

پسر چون پدر نازكش پرورد



خردمند و پرهيزگارش برآر

گرش دوست داري بنازش مدار



شبيه همين شعر سعدي را شعراي عرب در ادبيات خود دارند. احمد شوقي از شاعران معروف و مشهور مصري است او مي گويد: «يتيم كسي نيست كه والدينش او را از غم زندگي رها كرده و او را ذليل و خوار گذاشته



[ صفحه 66]



باشند بلكه يتيم كسي است كه براي او مادري باشد كه بي قيد و بند باشد و يا پدري كه مشغول مسائل دنيايي» [5] .

اين است نقش تربيتي خانواده كه تأثير ويژه اي دارد و ليكن از اين نكته نبايد غافل بود كه برخي از جوانان با تحصيل علم به حدي از تأمل و دورانديشي مي رسند كه به واسطه مشورت با مشاوران و مربيان متدين و دلسوز و يا دوستان آگاه و متعهد، رفتار و آداب خانوادگي خويش را اصلاح نموده و به سمت كمال و سعادت انساني خويش گامهاي بلندي را برمي دارند و در حقيقت خود را از يتيمي به بلوغ مي رسانند و اين گروه از جوانان جزء كساني هستند كه پدر و مادر مورد عاق آنان واقع مي شوند.