اين كه بعضي، كعبه و مسجد را خانه ي خدا مي دانند از برخي جهات اشتباه است. اوّل اين كه، ذات باري تعالي نامحدود است و نامحدود در محيط و مكاني محدود نمي گنجد. ديگر اين كه خداوند، جسم نيست كه بتوان براي او مكاني را مجسّم نمود؛ در واقع هيچ جا، خانه ي او نيست و مصداق گفته ي ما، اين رباعي زيباست:



[ صفحه 74]





به صحرا بنگرم، صحرا تِه وينم

به دريا بنگرُم، دريا تِه وينم



به هر جا بنگرم كوه و در و دشت

نشان روي زيباي تِه وينم [1] .



حافظ مي گويد:



همه كس طالب يارند؛ چه هشيار و، چه مست

همه جا خانه ي عشق است؛ چه مسجد، چه كنشت



(ديوان، غزل 80)

پس با توجّه به مطالب گفته شده شايد برخي در زمان هاي گذشته هم با عقيده به اين كه تنها به مسجد رفتن (به عنوان خانه ي خدا) و در آن جا عبادت كردن (آن هم با انگيزه هاي ريايي) مي تواند آن ها را به جايي برساند و شايد به همين خاطر بوده كه، كساني مانند حافظ با بسياري از نهادهاي مقدّس شريعت همچون مسجد، محراب، سجّاده و تسبيح با ديدي طنزآميز مي نگرد و اين نحوه ي نگريستن يكي از مهم ترين هنرهاي حافظ است؛ و در واقع با اين كار، نوعي همدلي كرده است و براي دفع آفاتي چون ريا از اين حربه استفاده نموده است [2] و خواسته بگويد اگر نيّت و انگيزه ي ما عبادت و پرستش ذات اقدس باري تعالي باشد، همه جا خانه ي او است و اگر عبادت ما، در مسجد، با ريا باشد، حتّي مسجد هم جاي او نيست و به همين خاطر است كه پير او از چنين مسجدي به ميخانه مي رود و او از ياران طريقت، كسب تكليف مي كند:



[ صفحه 75]





دوش از مسجد، سوي ميخانه آمد، پير ما

چيست ياران طريقت! بعد از اين، تدبير ما؟



(ديوان، غزل 10)

شاه نعمت اللّه ولي نيز گويد:



عارف ار زانكه به ميخانه رَوَد يا مسجد

هر كجا مي رود از بهر خدا، بايد رفت



(ديوان / 83)

در دين مُبين اسلام، سفارش هاي زيادي به نماز خواندن در مسجد شده است و حتّي از آن به عنوان «سنگر» تعبير كرده اند كه براي دفاع از اسلام، بايد از اين سنگرها، به خوبي محافظت كرد. [3] ولي محافظت از اين سنگرها بايد به دست حافظان واقعي و مخلص اسلام باشد و آن ها را به مكاني براي عبادت، پرستش، تفاهم و همكاري تبديل كنند؛ نه مكاني براي عرضه ي رياي رياكاران.