سجده نيز همانند ركوع داراي اسراري است. آگاهي نمازگزار از



[ صفحه 247]



اسرار سجده مي تواند او را در بهتر برگزار نمودن آن ياري نمايد.

مولاي بزرگوار، امام صادق (عليه السلام) در اين زمينه مي فرمايند:

به خدا سوگند، كسي كه حق سجود را به خوبي به جاي آورد اگرچه در تمام مدت عمرش يكبار چنين سجده اي را انجام داده باشد، هيچ زياني نكرده است. و رستگار نشد كسي كه با خداي خود در حال سجده باشد در حاليكه شبيه به شخصي باشد كه خود را فريب داده و از آنچه خداوند متعال از بشارت هاي دنيوي و آسايش و خوشي اخروي براي سجده كنندگان مهيا كرده است، غافل باشد.

و آنكس كه در حال سجده، آداب قرب پروردگار متعال را رعايت نمايد از خداوند متعال محجوب و دور نمي شود و كسي كه سوء ادب نشان دهد و احترام مقام الوهيت را رعايت نكند، به خداوند نزديك نمي شود، رعايت نكردن احترام (خداوند متعال) آن است كه (نمازگزار) قلب خود را (در حال سجده) به غير پروردگار معطوف دارد.

پس مانند كسي سجده كن كه در پيشگاه پروردگار متعال خاضع و ذليل مي باشد و مي داند كه او از خاكي آفريده شده است كه همه او را لگد مي كنند و سپس از نطفه اي تركيب يافته كه همه او را مكروه مي شمارند و مي داند كه قبلا نبود و



[ صفحه 248]



(به امر پروردگار) به وجود آمد. [1] .

سجده نزديكترين و بهترين حالتي است كه يك نمازگزار به وسيله ي آن مي تواند با خالق خود ارتباط برقرار كند زيرا تمام محركاتي كه در حال قيام و ساير حالات نماز براي نمازگزار وجود دارد در حال سجده از بين مي رود و اگر نمازگزار بتواند محرك دروني خود را نيز در حال سجده كنترل نمايد و به حالت خشوع، ذكر سجده را بيان نمايد، با اين عمل خود، توانسته است ارتباط خود را با خداي خود برقرار نمايد.

روايات متعددي از ائمه معصومين (عليهماالسلام) وجود دارد كه براي زمان سجده و خشوع آن، ارزش والايي قائل گشته اند.

مولاي بزرگوار، امام صادق (عليه السلام) مي فرمايند:

نزديك ترين حالت بنده به خداي بزرگ، وقتي است كه در حال سجده است. زيرا كه خداوند عزوجل مي فرمايد:

واسجد واقترب (علق 19)



[ صفحه 249]



«سجده كن و به سوي خدا تقرب جوي» [2] .

از افعال بسيار مهم نماز، عمل سجده مي باشد. زماني كه نمازگزار در حال سجده مي باشد چنان مورد لطف و عنايت خداوند متعال قرار مي گيرد كه خود از آن بي خبر است.

مولاي بزرگوار، اميرالمؤمنين (عليه السلام) مي فرمايند:

اگر نمازگزار بداند چه اندازه مشمول جلال الهي است، هرگز راضي نمي شود سر از سجده بردارد. [3] .

در هيچ حالتي همانند سجده، انسان به خداوند نزديك نمي شود. در اين لحظات است كه انسان همه آنچه كه در جهان است رها مي نمايد و خود را تنها در پيشگاه حضرت باري تعالي احساس مي كند و به تهي بودن دست خود و اعمال خود، اقرار مي نمايد.

نمازگزار بايد بداند كه سجده اش بر دو نوع است: سجده جسماني و سجده نفساني

مولاي بزرگوار، اميرالمؤمنين (عليه السلام) هر دو نوع سجده را به طرز بسيار



[ صفحه 250]



جالبي براي ما بيان مي فرمايند:

امام بزرگوار (عليه السلام) در مورد سجده جسماني مي فرمايند:

سجده كردن جسماني عبارت از گذاشتن جاهاي نيكوي صورت بر خاك و روي آوردن بر زمين با دو كف دست و كناره هاي دو پا، همراه با خشوع دل و خلوص نيت مي باشد [4] .

امام بزرگوار (عليه السلام) در اين روايت، سجده اي را كه انسان مشغول آن مي گردد، به طرز بسيار ساده اي بيان فرموده اند.

بر اساس فتوي آيات عظام، سجده عبارت از آن است كه نمازگزار، پيشاني و تمام كف دو دست و سر دو زانو و سر دو انگشت بزرگ پاها را بر زمين بگذارد. [5] اين همان سجده جسماني مي باشد كه بايد نمازگزار آن را با حالت خضوع و خشوع انجام دهد.

اگر نمازگزار چنين سجده اي را انجام دهد، ظاهر سجده را انجام داده است و در حقيقت جسمش در حال سجده مي باشد. براي اينكه بخواهيم بدانيم سجده نفساني چيست؟ به كلام مولاي بزرگوار (عليه السلام) دل مي سپاريم.



[ صفحه 251]



مولاي بزرگوار (عليه السلام) مي فرمايند:

سجده نفساني رها بودن قلب از امور فناپذير، روي آوردن با تمام وجود به امور جاويدان و كندن كبر و تعصب بيجا و قطع همه علايق دنيوي و آراسته شدن به اخلاق نبوي است [6] .

سجده نفساني و قلبي، مطابق كلام مولاي بزرگوار (عليه السلام) عبارت است از كندن تمام علايق دنيوي از دل و رها نمودن هر گونه خودخواهي ها و تكبرها و تعصب ها و آراسته شدن به خوي و خصلت مكارم اخلاق مي باشد. چنين سجده اي در پيشگاه حضرت باري تعالي مورد قبول مي باشد. چنين سجده اي مي تواند نمازگزار را از جهان مادي برهاند و به اوج ملكوت برساند.

چنين سجده اي در پيشگاه حضرت باري تعالي مقام شامخي دارد. خداوند متعال به چنين بنده خود بر ملائكه مباهات مي نمايد.

مولاي بزرگوار، امام حسن عسگري (عليه السلام) در مورد برگزاري چنين سجده اي مي فرمايند:

هنگامي كه نمازگزار سجده كرد، خداوند خطاب به ملائكه خود مي فرمايد: اي ملائكه من، آيا نمي بينيد كه چگونه



[ صفحه 252]



بنده ام بعد از ارتقاء، تواضع مي كند و به من مي گويد:

اگر تو صاحب جلال و مكنت در دنيا هستي پس من در نزد تو خوار هستم.

(خداوند فرمايد) به زودي او را از طريق حق بالا برم و به وسيله او باطل را دفع كنم. [7] .

وقتي نمازگزار در حال سجده است خود را خوارترين و ذليل ترين موجود تلقي مي كند و خداوند متعال را با عظمت تر از هر نيرويي مي پندارد و در چنين حالتي، خداوند متعال را تسبيح مي گويد و به ستايش او مي پردازد.

در سر برداشتن از سجده ها نيز اسراري وجود دارد. مولاي بزرگوار، امام حسن عسگري (عليه السلام) از اسرار اين حالت پرده برداشته و مي فرمايند:

سپس زماني كه نمازگزار سر از سجده اول برداشت، خداوند به ملائكه اش مي فرمايد: اي ملائكه من، آيا نمي بينيد او را چگونه مي گويد: و به درستي كه در پيشگاهت، طاعتت را با ندامت و خواري، متواضعانه بجا خواهم آورد. [8] .



[ صفحه 253]



زماني كه نمازگزار دوباره به سجده مي رود و تواضع و فروتني خود را بار ديگر در پيشگاه حضرت باري تعالي ابراز مي دارد، حاكي از عملي است كه نمازگزار در پي آن است.

مولاي بزرگوار، امام حسن عسگري (عليه السلام) مي فرمايند:

و هنگامي كه نمازگزار سجده دوم را به جا آورد، خداوند متعال خطاب به ملائكه خود مي فرمايد: آيا اين بنده را نمي بينيد كه چگونه براي من تجديد تواضع كرد، هر آينه رحمت خود را براي او اعاده خواهم كرد. [9] .

زماني كه نمازگزار سر از سجده دوم بلند كرد، مورد لطف و عنايت خاص پروردگار متعال قرار مي گيرد.

چگونگي اين حالت را مولاي بزرگوار، امام حسن عسگري (عليه السلام) اين گونه تشريح مي فرمايند:

پس زماني كه نمازگزار سرش را از سجده دوم بلند كرد و ايستاد، خداي تعالي فرمايد: اي ملائكه من هر آينه او را به خاطر تواضعش در مقابل من، رفعت خواهم داد چنانكه نماز



[ صفحه 254]



او به سوي من بالا آمد. [10] .

كلام مولاي بزرگوار (عليه السلام) در زمينه اسرار سجده هاي نماز از خصوصيات و ويژگيهاي يك سجده نفساني و قلبي حكايت مي كند. كسي كه تمام مشخصات يك سجده را چه جسمي و چه نفساني، در نمازهايش به طور كامل انجام دهد و نمازش مورد قبول حضرت خالق متعال قرار گيرد، به طور يقين، خداوند متعال را مورد محبت و عنايت خود قرار خواهد داد.

اگر نمازگزار از اسرار عميق نماز آگاهي داشته باشد، به طور مسلم در بهتر برگزار نمودن آن كوشش مي نمايد زيرا خود را رهرو هدفي مي داند كه بدان سو در حركت است و مي داند عملي كه انجام مي دهد بيهوده نمي باشد و راهي را كه انتخاب كرده، آگاهانه است.

براي آگاهي يافتن از اسرار ديگر سجده، كلام آگاهي بخش از مولاي بزرگوار، اميرالمؤمنين (عليه السلام) بيان گرديده است كه ما را در رسيدن به اين حقيقت راهنمايي مي نمايد.

از مولاي بزرگوار، اميرالمؤمنين (عليه السلام) سؤال شد: مفهوم سجده چيست؟

امام بزرگوار (عليه السلام) فرمودند:



[ صفحه 255]



(وقتي نمازگزار ابتدا سر به سجده مي گذارد) مفهومش اين است كه (خدايا) مرا از خاك آفريدي.

وقتي از سجده سر بر مي دارد مفهومش اين است كه خدايا مرا از خاك بيرون نمودي.

و سجده دوم مفهومش اين است كه خدايا به سوي خاك مرا برمي گرداني.

و زماني كه از سجده دوم برمي دارد مفهومش اين است كه خدايا بار ديگر مرا از خاك بيرون خواهي آورد. [11] .

حالت سجده، خود تفكر برانگيز است، تفكر در اين زمينه كه انسان زماني خاك بوده است و سپس خداوند متعال او را به حالت نطفه در رحم مادر قرار داده است و پس از طي مراحل تكاملي در رحم مادر به صورت انساني كامل قدم به روي زمين گذاشته است، در روي زمين مراحل رشد و تكامل جسمي و رواني و عقلي خود را طي نموده است و به مرحله اي از شناخت رسيده است، و پس از انقضاي عمر خود و رسيدن زمان اجل مقرر، او به عامل برزخ منتقل مي گردد و در آنجا نيز به تكامل خود دوباره ادامه خواهد داد تا زماني كه خداوند متعال او را در روز قيامت برانگيزد و



[ صفحه 256]



به حساب اعمال نيك و بدش رسيدگي نمايد.

اسراري كه در سجده هاي نماز وجود دارد، شناخت عميقي در قلب انسان پديد مي آورد. اگر يك نمازگزار در حين برگزاري سجده هايش متوجه شود، زماني كه سجده اول را به جاي آورد مفهومش اين است كه او ابتدا خاك بوده و خداوند متعال او را از خاك به چنين شكل و هيأتي درآورده است، بدون شك به قدرت خداي تعالي پي مي برد و او را به خاطر عظمتي كه دارد، سجده مي نمايد.

و زماني كه سجده دوم را به جاي آورد، مي داند كه خداوند متعال او را بار ديگر به خاك بر خواهد گرداند، درست همانگونه كه ابتدا از خاك بوده است و او را در روزي كه همه آفريدگان زنده خواهند شد، بار ديگر زنده خواهد گردانيد.

اين حالت عرفاني سجده، الهام بخش انسان مي باشد و او را به قدرت و عظمت خداي تعالي رهنمون مي سازد.

نكته مهم ديگري كه در زمينه سجده مورد توجه است، آن است كه سجده بر روي چه چيز بايد صورت پذيرد. طبق دستور اسلام نمازگزار موظف است به خاك زمين و سنگ هاي معدني مانند مرمر و... سجده نمايد.

در صورت امكان بهتر است سجده بر تربت پاك حضرت سيدالشهداء (عليه السلام) انجام گيرد و در غير اين صورت سجده بر خاك ارجح تر از سجده بر سنگ و چيزهايي است كه مي توان به آنها سجده نمود.



[ صفحه 257]



مولاي بزرگوار، امام صادق (عليه السلام) جز بر تربت امام حسين (عليه السلام) به خاك ديگري سجده نمي كرد و اين كار را بر اساس خشوع و خضوع براي خدا انجام مي داد. [12] .

سجده بر خاك يكي از دستورات مؤكد اسلام است. كساني كه اين عمل را نوعي بت پرستي تلقي مي كنند به سختي در اشتباهند. اگر سجده بر خاك، بت پرستي محسوب شود، طواف بر گرد خانه ي خدا نيز، بت پرستي خواهد بود! اما به دليل اينكه طواف به دور خانه خدا بر اساس دستور خداوند متعال صورت مي گيرد، بت پرستي محسوب نمي گردد و به همين لحاظ چون سجده بر خاك به دستور خداي تعالي انجام مي گيرد، به طور مسلم اين عمل بت پرستي محسوب نخواهد شد. بلكه داراي ارزش و ثواب ويژه اي نيز مي باشد زيرا كه بر اساس دستوري از دستورات خداوند متعال اجرا مي گردد.

چگونگي ذكر ركوع و سجده ها را بر اساس روايتي از مولاي بزرگوار، امام باقر (عليه السلام) مورد بررسي قرار مي دهيم.

ابي بكر الحضرمي گويد، مولاي بزرگوار، امام باقر (عليه السلام)



[ صفحه 258]



فرمودند:

مي داني حد ركوع و سجده تا چه ميزان است؟

عرض كردم: نه نمي دانم

امام بزرگوار (عليه السلام) فرمودند:

حد ركوع آن است كه سه نوبت بگويي:

سبحان ربي العظيم و بحمده

و حد سجده تا آنجاست كه سه نوبت بگويي:

سبحان ربي الاعلي و بحمده.

هر كس يك تسبيح آن را ناقص بگذارد، يك سوم نمازش ناقص مي ماند و هركس دو تسبيح را ناقص بگذارد دو سوم نمازش ناقص مي ماند و هر كس تسبيح نگويد نماز او پذيرفته نيست. [13] .

اين روايت بسيار جالب بيانگر اين حقيقت است كه اگر كسي بخواهد نمازش به طور كامل مورد پذيرش پروردگار متعال قرار گيرد، بايد سه نوبت ذكر تسبيح ركوع و سجود را انجام دهد. و كساني كه اين ذكر را يكبار انجام مي دهند موجب كاستي نماز خود مي گردند.



[ صفحه 259]



نكته جالبي كه مي تواند در اين زمينه مورد توجه نمازگزار واقع گردد، توجه نمودن به روايتي است كه ارائه مي گردد:

محمد بن ابي حمزه از پدرش و از مولاي بزرگوار، امام باقر (عليه السلام) روايت مي كند كه فرمودند:

هركس در ركوع و سجود قيام خود بگويد:

اللهم صل علي محمد و آل محمد

خداوند ثواب آن را مانند ركوع و سجود و قيام براي او مي نويسد. [14] .

اين روايت اميدبخش، بيانگر آن است كه اگر كسي در حال سجده و ركوع صلواتي بفرستد، ثوابي همانند ذكر سجده و ركوع خود خواهد داشت به عبارتي ديگر با ذكر صلوات، ثواب سجده و ركوع او دو برابر خواهد گرديد.

نكته مهم ديگري براي كساني كه در نماز بر اساس سجده و ركوع طولاني به شك مي افتند دستورالعمل بسيار جالبي از سوي مولاي بزرگوار، امام صادق (عليه السلام) بيان گرديده است كه به كار بستن آن مي تواند مشكل گشاي چنين افرادي باشد.



[ صفحه 260]



عبيدالله الحلبي گويد: به مولاي بزرگوار، امام صادق (عليه السلام) عرض كردم: من در نمازهايم زياد شك مي كنم.

مولاي بزرگوار (عليه السلام) فرمودند:

نمازت را درهم بپيچ

عرض كردم چگونه درهم بپيچم؟

امام بزرگوار (عليه السلام) فرمودند:

در ركوع و سجده فقط سه مرتبه بگو سبحان الله [15] .

اين دستورالعمل موفقيت آميز، مشكل گشاي بسياري از افراد شده است. هر كسي كه در نماز زياد به حالت شك مي افتد با بكار بستن آن مي تواند از عارضه شك خلاصي يابد.