زماني كه وضوي كامل انجام گرفت، انسان خود را به اداي نماز، آماده مي سازد. لازم است شروع نماز با بيان اذان و اقامه آغاز گردد. اگر انسان آگاهي داشته باشد، زماني كه اذان و اقامه مي گويد، چه مفاهيمي را بيان مي كند، هرگز از گفتن آن خودداري نمي كند.

عمار ساباطي گويد، مولاي بزرگوار، امام صادق (عليه السلام) فرمودند:

هر گاه به نماز واجب برخاستي، اذان و اقامه بگو و ميان اذان و اقامه را با لحظه اي نشستن، يا با اداي سخني، يا با ذكر تسبيحي، فاصله بينداز.

عمار مي گويد: از آن بزرگوار سؤال كردم: حداقل كلامي كه لازم است ميان اذان و اقامه گفته شود چه مقدار است؟

امام بزرگوار (عليه السلام) فرمودند:



[ صفحه 167]



گفتن الحمد لله [1] .

گفتن اذان و اقامه در آغاز نمازهاي واجب، با شرايطي كه امام بزرگوار (عليه السلام) بيان فرمودند، عمل مطلوب در نماز مي باشد.

مولاي بزرگوار، امام رضا (عليه السلام) مي فرمايند:

هر كس قبل از نماز واجب، اذان و اقامه گويد، پشت سر او دو صف از ملائكه تشكيل مي شود و اگر اقامه بگويد بدون اذان، در سمت راست او فقط يك فرشته و در سمت چپ او يك فرشته، به نماز مي ايستند.

آنگاه فرمودند: اين دو صف ملائكه را غنيمت شمار (يعني نماز را با اذان و اقامه آغاز كن). [2] .

با گفتن اذان و اقامه، موهبتي كه خداوند متعال، در آغاز نماز به نمازگزار اعطا مي فرمايد، باور نكردني است. گفتن اذان و اقامه براي نمازگزار، داراي ارزش معنوي خاصي مي باشد.

ذكر اذان و اقامه داراي دو مفهوم است، يكي مفهوم ساده كه تقريبا



[ صفحه 168]



عموم مردم كه از زبان عربي تا اندازه اي آگاهي داشته باشند بدان واقفند، و ديگري معني عميق آن مي باشد كه در روايتي از مولاي بزرگوار، اميرالمؤمنين (عليه السلام) بيان گرديده است.

به طور يقين اگر كسي بتواند منظور و هدف اذان و اقامه را بر اساس مفاهيم عميق آن، بدان گونه كه مولاي بزرگوار (عليه السلام) بيان فرموده اند، بفهمد، لطفي سرشار از سوي خداوند تبارك و تعالي به وي عطا خواهد گرديد كه او نتيجه اين لطف و مرحمت را در قلب خود ادراك خواهد نمود.

بنابراين نمازگزاري كه مي خواهد نمازش با شناخت توأم باشد، از همان آغاز نماز، بايد سعي نمايد نمازش را با كيفيتي برتر و ديدگاهي وسيعتر آغاز كند. چنين تفكري، بدون ترديد در حضور قلبي نماز وي نيز تأثير خواهد گذاشت.

اينك مفاهيم واقعي اذان و اقامه را از زبان مولاي بزرگوار، اميرالمؤمنين (عليه السلام) مورد بررسي قرار مي دهيم، باشد كه جرقه اي از آن شناخت عميق در قلب تاريك ما بتابد.

يزيد بن حسن گويد: امام موسي بن جعفر (عليه السلام)، از پدران بزرگوارش، از امام حسين (عليه السلام) نقل كرد كه امام حسين (عليه السلام) فرمودند:

روزي در محضر پدر بزرگوارم ميان مسجد نشسته بوديم كه مؤذني بالاي بلندي رفت و شروع به گفتن اذان نمود همين كه گفت: «الله اكبر، الله اكبر» پدرم اميرالمؤمنين، علي بن ابيطالب (عليه السلام) آنچنان گريست كه بر اثر آن، ما هم به گريه



[ صفحه 169]



افتاديم و چون مؤذن اذان را به پايان رسانيد، پدرم فرمود: آيا مي دانيد مؤذن چه مي گويد؟

عرض كرديم: خدا و پيغمبر و جانشين پيامبرش داناترند.

پدرم فرمودند: اگر معناي آنچه را كه او مي گويد بفهميد، به طور قطع لبهاي خود را كمتر به خنده خواهيد گشود و بيشتر گريان خواهيد بود!

گفته ي مؤذن در «الله اكبر» مفاهيم فراواني دارد. از جمله آنها اين است:

زماني كه مؤذن مي گويد: «الله اكبر» اقرار مي كند كه قديم بودن خداوند، ازلي بودن، ابدي بودن، عليم بودن، قوي بودن، قادر بودن، حليم بودن، كريم بودن، جواد بودن، معطي بودن و مقام كبريايي خداوند متعال در آن واقع شده است.

بنابراين وقتي مؤذن مي گويد «الله اكبر»، در حقيقت اقرار مي كند خداوند كسي است كه خلقت، مخصوص اوست و به امر و معيشت اوست كه جهان خلق گشته است و مخلوقات هر چه دارند از ذات مقدس او سرچشمه گرفته است، و بازگشت تمام آفريدگان به سوي اوست و همواره قبل از هر موجودي وجود داشته است. و پيوسته بعد از فناي تمام اشياء جهان، باقي خواهد بود. برتر از هر چيزي آشكار است ولي قابل ادراك نيست و در درون هر شي ء وجود دارد ولي محدود به آن شي ء نيست و هر چيزي جز او فاني است و تنها او باقي است.



[ صفحه 170]



توضيح مولاي بزرگوار (عليه السلام) در تفسير تكبير اول، بيانگر عظمت اين سرود جاودانه اسلام مي باشد كه متأسفانه مسلمانان به آن ارزش و بهايي نداده اند. اگر مسلمانان بدانند كه در بطن اين سرود جاودانه ي اسلام، چه مفاهيم عميقي نهفته است، به شناخت آن همت مي گمارند.

كلام آگاهي بخش مولاي بزرگوار (عليه السلام) در اين سرود جاودانه، اشاره به شناخت صفات حضرت باري تعالي دارد كه تنها در اولين بخش تكبير آن بيان داشته اند و در حقيقت كسي كه اولين تكبير اذان را بيان مي كند، آن حقايقي را كه مولاي بزرگوار (عليه السلام) فرمودند، بيان مي نمايد، اگر چه از حقيقت آن آگاهي نداشته باشد.

و دومين بار كه مي گويد: «الله اكبر»، معنايش اين است كه خداوند به ذات خود دانا و آگاه است و به آنچه در گذشته بوده و در آينده خواهد بود، قبل از آنكه پديد آيند، نيز آگاه است.

و سومين بار كه مي گويد: «الله اكبر»، يعني خداوند بر هر كاري تواناست. هر آنچه را قصد كند، انجام مي دهد زيرا كه بر خلقت خود، توانايي دارد، نيرومند است و توانايي اش از ذات اوست، بر اساس قدرت او تمام اشياء قدرت پيدا كرده اند و قائم گشته اند. زماني كه امري را اراده فرمايد پس مي فرمايد: پديدار شو، پس بي درنگ ايجاد مي شود.

و چهارمين بار كه مؤذن مي گويد: «الله اكبر»، حلم و بخشندگي او را به جهانيان اعلام مي دارد، او چنان بردبار است كه گويي از گناه بنده اش آگاهي ندارد و چنان گذشت



[ صفحه 171]



مي نمايد كه گويي گناه بنده اش را نمي بيند و چنان عيب ها را مي پوشاند، كه گويي معصيتي صورت نگرفته است. آنقدر بزرگوار و با گذشت و بردبار است كه در كيفر دادن بزهكاران شتاب نمي ورزد. [3] .

مولاي بزرگوار (عليه السلام) در تفسير «الله اكبر»، صفات حضرت باري تعالي را مورد بررسي قرار مي دهند و شناخت حضرت باري تعالي را از طريق صفات وي مد نظر قرار مي دهند. بدون شك كسي كه، صفاتي را كه امام بزرگوار (عليه السلام) در توضيح چهار تكبير بيان داشتند، به طور كامل در حين



[ صفحه 172]



گفتن آن، در ذهن خود داشته باشد، تكبيرهاي اذان را با مفاهيم اصلي آن ادا كرده است. اين حقيقت بر كسي پوشيده نيست كه بيان چنين صفاتي، از والاترين شناخت هاي خداي تعالي به شمار مي رود.

تكبير اول بيانگر آن است كه خداوند داراي صفات قديم بودن، عليم بودن، حليم بودن، كريم بودن، و... مي باشد و نيز اين تكبير خالق بودن او را نسبت به تمام آفريدگان و برتر بودن و جاودانه بودن او را بيان مي دارد و نيز فناپذير بودن تمام موجودات را مورد توجه قرار مي دهد.

در تكبير دوم، فرد با اداي تكبير، خدا را آگاه به گذشته و حال و آينده مي داند و به تمام اسرار جهان او را آگاه مي داند.

با اداي تكبير سوم، نمازگزار، خداوند را قادر مطلق مي داند و رمز قدرت او را در اين آيه شريفه: كن فيكون متجلي مي بيند.

و با اداي تكبير چهارم، فرد باور مي كند كه خدايي با اينهمه قدرت، جلال و عظمت، داراي صفت حلم و بخشندگي و گذشتي است كه بنده نمي تواند حتي در تصورش بگنجاند.

و مفهوم ديگر «الله اكبر» آن است كه خداوند حقيقتا بخشنده است بدون آنكه انتظار عوض و فايده اي براي خويش داشته باشد. عطايش بزرگ و فراوان و رفتارش نيكو و بزرگوارانه است.

و منظور ديگر از «الله اكبر» آن است كه زايد بودن صفات خداوند بر ذات او نفي مي كند يعني خدا در وصف نگنجد، همچنين كيفيت و چگونه بودن او را نفي مي كند، مانند آن است كه بگويد: خداوند برتر از آن است كه بيان ناقص



[ صفحه 173]



تعريف كنندگان بتواند اندازه صفت او را آن گونه كه هست، بيان كند، زيرا جز اين نيست كه تعريف كننده به اندازه درك خود، او را مي ستايد نه به اندازه عظمت و والايي مقام او. اوج عظمت او بسيار فراتر و برتر از آن است كه وصف كنندگان بتوانند به امتيازات و كنه صفات او پي ببرند.

و منظور ديگر از «الله اكبر» مانند آن است كه بگويد خداوند برتر و گرامي تر از تمامي پديده هاست و اوست كه از بندگانش بي نياز است و به عمل آفريدگانش نيازي ندارد. [4] .

نكته مهمي كه در گفتن تكبيرهاي اذان بايد مورد توجه قرار داد آن است كه بايد فردي كه اذان مي گويد بايد تكبيرهاي اذان را به طور جداگانه بيان نمايد. برعكس آنچه كه متداول گرديده است كه دو تكبير را با هم ادا مي نمائيم. زيرا كه هر تكبير داراي مفهوم معين و مشخصي مي باشد، همانگونه كه در كلام مولاي بزرگوار (عليه السلام) بيان گرديده است.



[ صفحه 174]



و اما زماني كه مؤذن مي گويد: «اشهد ان لا اله الا الله» او با اين گفته خود اعلام مي دارد كه گواهي دادن (براي خدا) جز با شناخت قلبي روا نيست. مانند آن است كه مي گويد: قطعا هيچ معبودي جز خداي عزوجل نيست، و (فرياد مي زند) كه جز خداي عزوجل هر معبودي باطل است.

و با آگاهي كامل به آنچه در قلبم مي باشد و به زبانم اقرار مي نمايم اينكه معبودي جز الله نيست. و گواهي مي دهم اينكه پناهگاهي جز خدا نيست مگر خود او. و انسان قادر نيست از گزند هيچ ستمگري و آشوب هيچ فتنه انگيزي رهايي يابد مگر به ياري او.

و بار دوم كه مؤذن بانگ برمي آورد: «اشهد ان لا اله اله الله» معنايش اين است كه گواهي مي دهم كه هدايت گري، جز خدا و راهنمايي در دين جز او برايم وجود ندارد. خدا را گواه مي گيرم بر اينكه معبودي جز الله نيست و همه ساكنان آسمان ها و زمين ها و آنچه از فرشتگان و مردم همگي كه در آن هستند و هر آنچه كه در كوه ها و درختان و حيوانات و جانوران و هر خشك و تري كه وجود دارد. گواه مي گيرم كه خالقي جز الله وجود ندارد و نه روزي دهنده اي و نه معبودي و نه زيان رساننده اي و نه سود رساننده اي و نه تنگ گيرنده اي و نه گستراننده اي و نه عطا كننده اي و نه باز دارنده اي و نه اندرز دهنده اي و نه كفايت كننده اي و نه شفا دهنده اي و نه اول و نه آخري جز خداي متعال وجود ندارد، خدايي كه آفرينش هستي به فرمان اوست و هر نيكي و بركت به دست



[ صفحه 175]



قدرت اوست. پاك و منزه است پروردگار جهانيان. [5] .

در گفتن شهادت به توحيد خداي تعالي اسراري نهفته است. ممكن است افرادي در بيان شهادت، تنها آن را با زبانشان اظهار نمايند (كه متأسفانه اغلب اوقات بر اثر بي توجهي و تكرار زياد، اين شهادت و گواهي، تنها به صورت اقرار زباني درآمده است) اما بايد توجه داشت كه شهادتي ارزنده است كه از درون قلب و با آگاهي و شناخت تمام، همراه باشد و فرد نمازگزار با تمام اعتقاداتش كه از درون قلبش سرچشمه مي گيرد، به اداي آن بپردازد.

نمازگزار بايد بداند تمام آسمانها و زمين و هر آنچه در بين آنهاست، به توحيد خداوند متعال گواهي مي دهند و او نيز كه جزئي از اين خلقت است كه با گواه گرفتن آسمانها و زمين و كوه و دشت و دريا و... و با تمام اعتقادات قلبي خود به وحدانيت خداي متعال گواهي مي دهد. چنين شهادتي،



[ صفحه 176]



شايسته يك نمازگزار حقيقي است.

زماني كه مؤذن مي گويد: «اشهد ان محمدا رسول الله» با اين بيان مي گويد، خدا را گواه مي گيرم كه معبودي جز او نيست و اينكه محمد (صلي الله عليه و آله و سلم) بنده و فرستاده است تا آئين خود را بر همه اديان غالب گرداند اگرچه مشركان را خوش نيايد. (و نيز مي گويد) همه آنچه را كه در آسمانها و زمين از پيامبران و مرسلين و ملائكه و انسانها هستند، گواه مي گيرم بر اينكه محمد (صلي الله عليه و آله و سلم) سيد و سرور همه گذشتگان و آيندگان است. [6] .

زماني كه نمازگزار با گفتن «اشهد ان محمدا رسول الله» اقرار به نبوت پيامبر بزرگوار مي نمايد، در حقيقت به دو اقرار اشاره كرده است، اول اينكه اقرار مي نمايد، محمد (صلي الله عليه و آله و سلم) آخرين پيامبر خداوند متعال مي باشد و رسالت آن بزرگوار را مورد تأييد قرار مي دهد و ديگر اينكه به وجود كسي اقرار مي كند كه او را بدين مقام منسوب فرموده يعني به توحيد خداي تعالي اقرار مي كند، و بدين لحاظ هركس، نبوت و رسالت



[ صفحه 177]



پيامبر بزرگوار را انكار نمايد در حقيقت هم ربوبيت خداوند متعال را انكار نموده است و هم رسالت پيامبر بزرگوار (صلي الله عليه و آله و سلم) را، در نتيجه كافر از دنيا رفته است و نتيجه كفر بدون هيچ شكي جهنم مي باشد.

نبوت يكي از دلايل محكم توحيد است زيرا خداوند متعال به وسيله پيامبران، همواره مردم را با بشارت ها و انذارها به سوي حق دعوت نموده است و همواره خواسته است آنها را به وسيله پيامبران از گمراهي نجات بخشد.

پيامبر بزرگوار ما بزرگترين حجت و دليل خداوند متعال مي باشد كه تمام پيامبران، آمدن او را بر پيروان خود نويد داده اند بنابراين اقرار به نبوت پيامبر بزرگوار (صلي الله عليه و آله و سلم) زمينه ساز تربيتي بزرگي براي انسان مي باشد. زيرا وجود پيامبر عظيم الشأن (صلي الله عليه و آله و سلم) خود دليل محكمي بر حقيقت هدفمند بودن خلقت مي باشد.

در مرتبه دوم كه مؤذن مي گويد: «اشهد ان محمدا رسول الله»، اعلام مي دارد كه به جز خداي بي همتاي مقتدر و بي نياز به بندگان و مخلوقات و تمام مردم، به هيچكس نيازي ندارد و مي گويد كه گواهي مي دهم به اينكه محمد (صلي الله عليه و آله و سلم) با رخصت الهي به دعوت مردم به سوي خدا پرداخته است. او چراغ فروزاني است كه زواياي تاريك زندگي بشر را روشن نموده است پس اگر كسي او را انكار نمايد و از تصديق او سر باز زند و به او ايمان نياورد خداوند او را براي هميشه وارد جهنم گرداند. به طوري كه هرگز از شعله هاي آتش آن در امان



[ صفحه 178]



نخواهد بود. [7] .

اقرار به نبوت پيامبر بزرگوار (صلي الله عليه و آله و سلم)، اقرار به حجب بالغه خداي تعالي بر بندگان خود مي باشد. نمازگزار با اين بيان، اقرار مي كند كه خداوند متعال، پيامبر بزرگوار (صلي الله عليه و آله و سلم) را به عنوان بشارت دهنده و بيم دهنده براي كرامت خويش مبعوث گردانيده است تا در روز قيامت حجتي براي كافران و مشركان وجود نداشته باشد.

ابوبصير گويد: مردي از مولاي بزرگوار، امام صادق (عليه السلام) سؤال كرد: خداوند متعال پيامبران را به چه منظوري فرستاده است؟

امام بزرگوار (عليه السلام) فرمودند:

براي اينكه مردم بعد از پيامبران بر خدا حجتي نداشته باشند تا بر خدا دستاويزي داشته و بگويند چرا بشارت دهنده و بيم دهنده اي بر ما نفرستادي؟!

آيا كلام خداي عزوجل را نمي شنوي كه مي فرمايد، در حاليكه از مأمورين جهنم حكايت مي كند و آنها را به اهل



[ صفحه 179]



آتش از پيامبران دليل مي آورد:

الم يأتكم نذير؟ قالوا بلي! قد جائنا نذير فكذبنا، و قلنا ما نزل الله من شي ء ان انتم الا في ضلال كبير (ملك 8)

«آيا بيم دهنده اي براي شما نيامد؟ گويند: آري، بيم دهنده اي براي ما آمد و ما تكذيبش كرديم و گفتيم كه خداوند چيزي نفرستاده است و شما (رسولان) در گمراهي بزرگي هستيد. [8] .

بدون ترديد، هيچ انكار كننده اي را قدرت مقاومت در برابر استدلال و حجت بالغه خداوند متعال نمي باشد. زماني كه خداوند متعال در روز قيامت از آنان سؤال مي فرمايد: آيا فرستادگان من براي هدايت شما نيامدند؟

بدون ترديد در مقابل اين سؤال همه منكران رسالت مغلوب حجت بالغه خداوند متعال خواهند بود.

و زماني كه مؤذن مي گويد: «حي علي الصلوة» معنايش اين است كه: اي مردم به سوي بهترين عمل خود، كه دعوت به سوي پروردگارتان مي باشد، بشتابيد و براي طلب آمرزش از



[ صفحه 180]



پروردگارتان پيشي بگيريد و شعله آتشي را كه خود برافروخته ايد فرونشانيد و گردنهايتان را كه در بند گناهان خويش افكنده ايد، برهانيد تا خداوند بدي هايتان را بپوشاند و گناهانتان را بيامرزد و بدي هايتان را به حسنات مبدل گرداند زيرا كه او بخشنده و داراي فضل بزرگوارانه اي است (و مؤذن بدين وسيله بانگ برمي آورد): اي مسلمانان با ذكر اين عبارت، اجازه حضور خداي تعالي و پيشي گرفتن در آستانش بر ما صادر گرديده است.

و بار دوم كه مؤذن نداي «حي علي الصلاة» سر مي دهد مي گويد: اي مردم برخيزيد و آفريدگارتان را مناجات كنيد و دست نياز به سوي او دراز كنيد و به وسيله كلام خدا دست به دامن وي شويد و او را شفيع خود قرار دهيد و به وسيله قنوت و ركوع و سجود و خضوع و خشوع، بسيار ياد او كنيد و دست نياز به سويش بلند كنيد زيرا كه خود او اجازه اين كار را به ما عطا فرموده است. [9] .



[ صفحه 181]



نداي مؤذن، نداي رساندن مردم به رسيدن در حضور است زيرا كه با عبارت حي علي الصلاة، اجازه حضور بر بندگان صادر گرديده است، اين عبارت، جواز حضور است، جواز لقاء الله است.

مؤذن مي گويد: اي مسلمانان، برخيزيد و آتشي را كه به دست خود بر پشت هاي خود نشانده ايد، با اداي فريضه نماز در حضور حضرت حق تعالي خاموش سازيد.

اگر نمازي آن چنان كه مولاي بزرگوار (عليه السلام) فرمودند، بجاي آوريد، ديگر هيچ گناهي بين شما و خداي تعالي باقي نخواهد ماند، پس بشتابيد به سوي بهترين نماز، نمازي كه گناهان را محو مي نمايد.

پيامبر بزرگوار (صلي الله عليه و آله و سلم) مي فرمايند:

اعمالتان شما را به دوزخ رهنمون مي سازد و گويي آتش، شما را در برگرفته است تا اينكه نماز بامداد را به جاي آوريد و بدين گونه گناهان شما پاك مي گردد. پس گناهان بار ديگر شما را به سوي دوزخ مي راند تا آنكه نماز ظهر را به جاي آوريد و بدين ترتيب گناهانتان را پاك كنيد. باز ارتكاب گناهان، شما را مستوجب آتش مي كند، تا آنكه نماز عصر را به جاي مي آوريد و گناهانتان بدين وسيله پاك مي شود و بدين ترتيب نماز مغرب گناهان زمان عصر را مي زدايد و نماز عشا، گناهان پيش از خود را پاك مي كند. سپس به خواب مي رويد تا آنكه از خواب برمي خيزيد بر شما گناهي نوشته



[ صفحه 182]



نخواهد شد. [10] .

بنابراين مؤذن زماني كه نداي «حي علي الصلاة» سر مي دهد، انسانها را به چنين نمازي دعوت مي كند و به آنها هشدار مي دهد كه اي انسانها برخيزيد تا آتشي را كه با دست خود برافروخته ايد به وسيله برگزاري نماز خاموش سازيد.

و زماني كه مؤذن بانگ برمي آورد: «حي علي الفلاح»، با اين جلمه مي گويد: به بقائي روي آوريد كه فنايي با او نيست و به نجاتي روي آوريد كه هلاكتي همراهش نيست و به زندگي جاويدي روي آوريد كه مرگي با او نيست و به نعمت هايي پناه ببريد كه تمام شدني نيست و به حكومتي گرايش پيدا كنيد كه زوالي در پي ندارد و به شادماني روي آوريد كه اندوهي همراهش نيست و به سوي مونس و همدمي روي آوريد كه وحشتي با او نيست و به نوري گرايش داشته باشيد كه ظلمتي در او وجود ندارد و به سوي گشايشي حركت كنيد كه هيچ تنگي در آن وجود ندارد و به سوي بهجتي حركت كنيد كه قطع نشدني است و به سوي بي نيازي برويد كه هيچ



[ صفحه 183]



پريشاني در آن نيست و به سوي تندرستيي برويد كه هيچ گونه بيماري همراهش نيست (و به سوي عزتي گرايش داشته باشيد كه ذلتي با او نيست) و به نيرويي گرايش داشته باشيد كه سستي در آن راه ندارد و به سوي فضيلتي كه هيچ كرامتي همانند آن نيست و كسي اندازه آن را نمي داند. بشتابيد به سوي شادماني دنيا و آخرت و بشتابيد به سوي رهايي دنيا و آخرت.

و بار دوم كه مؤذن ندا سر مي دهد: «حي علي الفلاح» چنين مي گويد: بشتابيد به سوي مأموريتي كه به آن فراخوانده شده ايد و به سوي بخشش فراوان و به سوي منتي عظيم و به سوي بخشنده تمام نعمتها و به سوي رستگاري بزرگ و نعمتهاي جاودانه بودن در جوار رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) در جايگاه حق، در پيشگاه زمامدار با اقتداري كه بر همه چيز تواناست. [11] .

ملاحظه كنيد كه در اين جمله كوتاه، چه مفاهيم عميقي نهفته است!



[ صفحه 184]



تنها مولاي بزرگوار (عليه السلام) مي خواهد كه اين كلام را بشكافد و آنچه را كه در بطن آن وجود دارد، براي ما بازگو نمايد.

در ذهن ما «فلاح» تنها يك مفهوم را تداعي مي كند و آن «رستگاري» است اما ببينيد همين كلمه در ذهن و قلب مولاي بزرگوار (عليه السلام) چه مفاهيم عميقي دارد؟

... فلاح يعني رسيدن به بقايي كه فنا ندارد... فلاح يعني رسيدن به نوري كه ظلمت ندارد... فلاح يعني رسيدن به عزتي كه ذلت ندارد... فلاح يعني رسيدن به نيرويي كه سستي ندارد... و...

«حي علي فلاح» يعني حركت به سوي باورها، نورها، جاودانه ها، گشايش ها، عزت ها و سربلندي ها و...

كلام امام بزرگوار (عليه السلام) حقيقت جاودانه اي است كه در تاريخ همواره خواهد ماند و تا جهان باقي است، و چون نوري بر تارك علم خواهد درخشيد و با درخشش خود، قلب و روح مؤمنين را سيراب خواهد گردانيد.

و اما زماني كه مؤذن بانگ برمي آورد «الله اكبر» چنين مي گويد: كه خداوند بلند مرتبه و گرامي تر از آن است كه كسي از آفريدگانش بتواند به پاداشي كه او براي بنده مطيعش در خزانه كرم خود اندوخته است، پي ببرد. همان بنده مطيعي كه او را پرستش كرده، و وعيدش را شناخته، و به او و يادش دل بسته باشد، و دوستش داشته و به او ايمان آورده و اعتماد كند، از او بترسد و مشتاق لقاي او گشته و هر چه را از سوي او رسد پذيرفته و به آن خشنود گردد.



[ صفحه 185]



و بار دوم كه مؤذن مي گويد «الله اكبر» مي گويد خدا بزرگتر و برتر از آن است كه كسي اندازه كرامت و بخشش او را به دوستانش و كيفر او را بر دشمنانش و ميزان گذشت و آمرزش و نعمتش را براي كسي كه دعوتش را پذيرفته و پيامبرش را قبول كرده است بداند و بشناسد، و همچنين اندازه عذاب و شكنجه او را بر اشخاص ناسپاس و ناشكر كه آگاهانه از پذيرفتن ربوبيت او روي گردانيده اند بداند و بشناسد. [12] .

نداي «الله اكبر» نداي توحيد است كه در سراسر عالم طنين انداز مي شود، نداي «الله اكبر» نداي كسي است كه خدا را بلند مرتبه و گرامي تر از آن مي داند كه در ذهن كسي بگنجد، نداي كسي است كه خدا را برتر از آن مي داند كه بتواند ميزان كرامت و بخشش و عقاب و عذاب او را تصور نمايد.

«الله اكبر» نداي كسي است كه مي داند خداوند والاتر از آن است كه به وصف درآيد...



[ صفحه 186]



و او با اين همه آگاهي، با اخلاص تمام، روي به درگاه خالقي مي نمايد كه چنين شناختي از وي در قلب او موج مي زند.

و اما زماني كه مؤذن مي گويد «لا اله اله الله»، اين عبارت، حجت رساي خداوند متعال بر منكران است، بر اساس ارسال پيامبران و بيان و دعوت به حق، و خداوند برتر از آن است كه فردي در مقابل استدلال او دليلي بياورد. پس كسي كه دعوت او را پذيرا باشد به سوي نور و كرامت رهسپار خواهد گرديد و هركس كه او را انكار نمايد، البته خداوند از جهانيان بي نياز است و او سريع ترين حسابگران است.

كسي كه با آگاهي قلبي، به توحيد خداي متعال اقرار مي نمايد، در حقيقت تمام بت ها، طاغوت ها و معبودهاي ظاهري و باطني را نفي مي كند و هر آنچه را كه غير خدا هست و مي تواند بجاي خداوند مورد پرستش قرار گيرد باطل مي شمارد و تنها خداي يگانه را كه خالق اصلي جهان آفرينش است، شايسته پرستش مي داند.

خداوند متعال، با ارسال پيامبران متعدد و با بيدار نمودن فطرت توحيد در قلب انسانها، و با ارائه استدلال هاي گوناگون كه توسط پيامبران



[ صفحه 187]



ارائه گرديده است، مردم را به سوي يگانگي توحيد و شناخت خود فراخوانده است. هيچ استدلالي در زمينه توحيد نيست كه فردي بتواند با استدلال مخالف خود، موجب بطلان آن گردد.

حجت بالغه خداوند متعال همواره سرآمد تمام استدلال هاي انسانها در زمينه توحيد قرار دارد و انسان هر اندازه داراي قدرت علمي باشد، توان مقابله با چنين حجت بالغه اي نمي تواند داشته باشد.

هر انساني اگر به آگاهي كافي برسد، به شرطي كه در قلبش آتش لجاجت و نفاق و كفر و شرك شعله ور نباشد، به طور يقين بر اساس حجت بالغه اي كه خداي تعالي در جهان هستي بنا نهاده است سر تسليم فرود خواهد آورد و به توحيد گرايش پيدا خواهد نمود.

توضيح: شيخ صدوق عليه الرحمه «گردآورنده كتاب معاني الاخبار» گويد: علت اينكه راوي اين حديث، يكي از بندهاي اذان و اقامه را كه حي علي خير العمل مي باشد، روايت نكرده، به طور يقين جهت تقيه بوده است.

در خبر ديگري آمده است كه شخصي از مولاي بزرگوار، امام صادق (عليه السلام) معناي «حي علي خير العمل» را پرسيد.

امام بزرگوار (عليه السلام) فرمودند:

بهترين عمل، ولايت ائمه عليهم السلام مي باشد. [13] .

مفهوم اين عبارت در اذان و اقامه، و پيروي نمودن از ائمه



[ صفحه 188]



معصومين (عليهماالسلام) مي باشد. بايد توجه داشت كه بدون توجه به دستورات ائمه معصومين (عليهماالسلام) هيچ عملي مورد پذيرش خداوند متعال قرار نخواهد گرفت و هر عبادتي، اگر چه با كيفيتي بسيار عالي برگزار گردد اما بر محور رهبريهاي آن بزرگواران نباشد، از درجه اعتبار ساقط است و مورد پذيرش حق تعالي قرار نخواهد گرفت.

ابوحمزه ثمالي گويد: مولاي بزرگوار، علي بن حسين (عليه السلام) از ما پرسيدند: چه سرزميني برترين مكان هاست؟

عرض كرديم: خدا و رسولش و فرزند رسولش داناترند.

امام بزرگوار (عليه السلام) فرمودند:

بهترين مكان، بين ركن و مقام است. اگر مردي مانند نوح، نهصد و پنجاه سال در آن مكان روز را به روزه، و شب را به عبادت سپري كند، ولي عبادتش بر محور رهبري هاي ما نباشد، از عبادت خود بهره اي نخواهد برد. [14] .

قبولي اعمال و عبادت، بستگي مستقيم به اجراي دستوراتي دارد كه از سوي ائمه معصومين (عليهماالسلام) رسيده است. افرادي كه ندانسته و خودسرانه و با صلاح ديد اين و آن، خود را به عبادتهاي مشقت بار



[ صفحه 189]



وامي دارند، بدون ترديد از عبادات خود بهره اي نخواهند برد و خداوند متعال اعمالشان را مورد پذيرش قرار نخواهد داد.

و منظور از گفتن «قد قامت الصلاة» در اقامه، آن است كه: اي مردم هنگام زيارت و مناجات و پذيرفته شدن خواهش ها و برآورده گشتن آنان فرارسيده است. بپاخيزيد و جهت به دست آوردن عفو و خشنودي و آمرزش خدا، اقدام كنيد. [15] .

زماني كه نداي «قد قامت الصلاة» در نماز طنين انداز مي شود، داراي پيامي است و پيامش اين است كه اي انسان ها، زمان رسيدن به حضور حق تعالي فرارسيده است. لحظه ديدار و لقاي او نزديك گشته است. زمان آن رسيده، كه خداي تعالي اجازه فرموده است كه بندگانش با وي سخن گويند. زمان مناجات و راز و نياز و درخواست حاجات از درگاه با عظمتش فرارسيده است.

با چنين انگيزه اي است كه انسان به نماز قيام مي كند.

آغاز نماز نزديك است، آگاه باش كه در برابر مقام با عظمت و كبرياي حق تعالي قرار گرفته اي، خداوندي كه همه موجودات عالم، او را تسبيح مي گويند.

و بدان كه عبادت تو در مقابل خداوند متعال، بر اساس نيازي است كه



[ صفحه 190]



تو به او داري، زيرا كه خداوند متعال از عبادت تو و همه بندگانش بي نياز است.

نمازت را با پيروي از مولاي بزرگوار، اميرالمؤمنين (عليه السلام) كه مقدمه عارفانه اي است، آغاز كن.

مولاي بزرگوار، امام صادق (عليه السلام) مي فرمايند:

هنگامي كه اميرالمؤمنين (عليه السلام) به نماز مي ايستادند: اين آيه شريفه را تلاوت مي فرمودند:

وجهت وجي للذي فطر السماوات و الارض (انعام 79)

«با تمام وجودم، به سوي كسي روي مي آورم كه پديد آورنده آسمانها و زمين است».

و رنگ مباركش تغيير مي كرد به طوري كه تغيير حالت و دگرگوني، از صورت مباركش به خوبي مشاهده مي شد. [16] .

اكنون لحظه هاي عرفاني نماز آغاز مي شود، چنان خود را آماده كن كه شايسته او مي باشد. بدان، قدم در راهي نهاده اي كه اگر مورد قبول حق تعالي قرار گيرد، به سعادت ابدي هر دو جهان نائل خواهي گشت و الطاف بيكران الهي شامل حال تو خواهد گرديد. قدر و منزلت خود را در چنين حالي به خوبي واقف باش.



[ صفحه 191]



ببين مولاي بزرگوار، امام رضا (عليه السلام) چگونه اين حالت را برايت تشريح مي فرمايند:

چون خواستي به نماز بايستي با حال كسالت، خواب آلودگي، شتاب، لهو و بازي مايست! بلكه با آرامش و وقار نماز را به جاي آور، و بر تو باد كه در نماز خاشع و خاضع باشي و براي خدا تواضع كني و خشوع و خوف را بر خود هموار سازي، در آن حال كه بين بيم و اميد ايستاده اي و پيوسته نگران هستي، پس همانند بنده گريخته و گنهكار (كه بازگشته و) در محضر مولايش ايستاده، بايست.

پاهاي خود را كنار هم قرار ده و قامتت را، راست نگهدار و به راست و چپ روي مگردان و چنين بدان كه گويي خدا را مي بيني! اگر تو او را نمي بيني او ترا مي بيند... [17] .

تكرار اين جلمه عرفاني «در حال نماز چنان باش كه گويي خدا را مي بيني و اگر تو او را نمي بيني، او ترا مي بيند» از زبان مولاي



[ صفحه 192]



بزرگوار (عليه السلام)، نشانه اهميت آن در نماز است. پس هنگام نماز آرامش خود را حفظ كن، از شتاب ورزيدن و تفكر دروني بي مورد، بپرهيز و سعي كن آن چه در دنياست فراموش كني.

كلام گرانقدري از مولاي بزرگوار، امام صادق (عليه السلام) مي تواند ما را در آگاه نمودن شروع بهتر نماز، ياري نمايد.

مولاي بزرگوار (عليه السلام) مي فرمايند:

چون رو به قبله ايستادي پس از آنچه در آن است مايوس باش و از مردم و از آنچه در دست آنان است، همه را فراموش كن و قلبت را از هر چيزي كه تو را مشغول كرده و از خدا باز داشته و به سوي خويش جلب مي كند، به جز خداوند متعال، خالي و فارغ كن و با خلوص قلب به عظمت و جلال پروردگار متوجه باش و بدان كه در پيشگاه با عظمت او ايستاده اي.

خداوند متعال مي فرمايند:

هنالك تبلوا كل نفس ما اسلفت و ردوا الي الله موليهم الحق (يونس 30)

«در آن مقام (روز قيامت) هر فردي بر اساس آنچه كه از پيش فرستاده است آزموده شود و همه به سوي خداوندي كه متولي امر آنها مي باشد، برگردانيده مي شوند».

و قيام تو بر اساس خوف و رجا باشد.

هر گاه تكبير نماز گفتي، همه را در مقابل عظمت و مقام كبريايي او كوچك ببين و مخلوقات ما بين آسمان و زمين را ذليل و ناچيز بدان، مگر بزرگي و كبرياي خداوند متعال را.



[ صفحه 193]



زيرا چون بنده ي نمازگزار تكبير گويد، در حالي كه قلب او بر خلاف زبان او، از حقيقت تكبير بي خبر باشد، از جانب پرودرگار متعال خطاب مي رسد كه اي بنده دروغگو، آيا مرا فريب مي دهي!؟ سوگند به عزت و جلالم از شيريني ذكر و ياد خودم ترا محروم مي كنم و از مقام قرب و مسرت مناجاتم، ترا محجوب مي گردانم. [18] .

وقتي تكبيرةالاحرام را بر زبانت جاري ساختي، با اداي آن، روح و قلب و جسمت وارد حريم نماز شده است و ديگر اجازه حركت نمودن به چپ و راست و بازي با دستها و لباس و صورت به تو داده نشده است. زيرا در حقيقت در حالت حضور هستي، در حضور كسي هستي كه تو را از زماني كه نطفه اي بودي، تربيت نموده و در اين مرحله اي كه قرار داري، رسانده است و حال تو مي خواهي از او استدعا كني كه خدايا مرا ياري ده تا از آنچه كه هستم، به سوي آنچه كه بايد باشم، حركت كنم.

در پيشگاه خداوندي ايستاده اي كه سراپاي وجودت او را تسبيح مي گويند و تو از آن غافلي. نه تنها جسم تو، بلكه لباس تو و آنچه در



[ صفحه 194]



پيرامون تو وجود دارند نيز، او را تسبيح مي گويند.

مولاي بزرگوار، اميرالمؤمنين (عليه السلام) مي فرمايند:

هنگامي كه انسان مشغول نماز است، بدن و لباس و هرچه پيرامون اوست خدا را تسبيح مي گويند. [19] .

پس با توجه به اين موضوع بسيار حساس، نمازت را بايد برگزار كني، كه نفس و قلب تو نيز در حال نماز تسبيح گوي او باشد. با گفتن تكبيرةالاحرام مي خواهي سخنت را با نام خداي متعال آغاز كني و از او همانند فرزندي كه از پدرش عاجزانه طلب چيزي مي كند، و يا همانند نيازمندي كه در مقابل يك بي نيازي، آرزوي برآوردن حاجاتش را مي نمايد، نيازت را درخواست كني. پس لحظه حساس فرارسيده است. ببين اگر در چنين لحظه اي لياقت حضور داشته باشي، اگر به طور كامل از جهان منقطع گردي و از هر چه هست چشم بربندي و تنها چشم دلت به سوي خداي تعالي باشد، لطفي از جانب او كه حق است در قلبت پديدار مي گردد و موهبتي از سوي او به تو عنايت مي شود كه ترا به مرحله اي كه فرزانگان، بدان گام نهاده اند، مي رساند. پس تلاش كن و آماده باش و جهاد را آغاز كن كه در محراب، يعني در محل حرب و جهاد قرار گرفته اي و با نفست مبارزه كن و او را از تمايلات ناروايش رهايي ده.

بنگر در محراب عبادتت چه خواهي گفت و از پروردگارت، كه از پدر



[ صفحه 195]



و مادر به تو مهربانتر است، چه خواهي خواست! مبادا در خلال خواسته هايت بار ديگر دنيا و جاه و جلال دنيوي طلب كني؟! زيرا شايسته است از درگاه با عظمتش حاجتي را درخواست نمايي كه بالاتر از آن، حاجتي وجود نداشته باشد!

پس ببين چه درخواستي از او مي تواني داشته باشي؟

بدان كه همه خواسته هاي يك نمازگزار، در سوره اي از قرآن كريم جمع شده است و آن سوره اي است كه هر نمازگزار نمازش را با خواندن آن آغاز مي كند.

سوره حمد با عظمت ترين سوره اي است كه هر نمازگزار نمازش را با خواندن آن آغاز مي كند. اين سوره با عظمت ترين سوره اي است كه خداوند متعال بر بندگانش عطا فرموده است و به آنها اجازه داده است كه در نمازهايشان آن را تكرار كنند و بدين وسيله بزرگ ترين درخواست هاي خود را از او بطلبند.

جابر بن عبدالله انصاري گويد پيامبر بزرگوار (صلي الله عليه و آله و سلم) به من فرمودند:

مي خواهي بهترين سوره قرآن را به تو نشان بدهم؟

عرض كردم: آري جانم فدايتان باشد.

پس پيامبر بزرگوار (صلي الله عليه و آله و سلم) سوره حمد، ام الكتاب را به من تعليم فرمودند.

سپس پيامبر بزرگوار (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمودند؟ آيا ترا از آن آگاهت نسازم؟

جابر عرض كرد: بلي جانم فدايتان باشد، باخبرم سازيد.



[ صفحه 196]



پيامبر بزرگوار (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمودند: در اين سوره دواي هر دردي وجود دارد جز مرگ. [20] .

فضيلت اين سوره والاتر از آن است كه به آساني بتوان آن را بيان نمود. سوره حمد، ستايش و حمد بنده نمازگزار از خداي تعالي و خواهش عارفانه اي است كه از درگاه حضرت باري تعالي خواستار آن است.

براي آگاهي از مفاهيم عالي اين سوره، و اينكه نمازگزار با خواندن آن چه درخواست عظيمي را از خداوند متعال مسئلت مي كند، به تفسير اين سوره مبارك، از ديدگاه ائمه معصومين (عليهماالسلام) مي پردازيم.



[ صفحه 197]