«شكر» سپاسگزاري در برابر نعمت است بدون توجه به مقام منعم؛ «مدح» ستايش ممدوح است به خاطر جمال و كمالي كه دارد بدون توجه به نعمت و احسان منعم؛ «حمد» جامع معناي شكر و مدح است. حمد يعني سپاسگزاري در برابر تمام نعمت ها با توجه به مقام عالي منعم كه جامع تمام صفات كماليه است.



[ صفحه 130]



در اين جمله يعني هر شكر و مدحي - چه با زبان بيان، چه با زبان عمل و چه با زبان وجود - مخصوص ذات با كمالي است كه مالك و تربيت كننده ي تمام اجزاء هستي است.

بايد حمد و ستايش را تنها براي مبدأي دانست كه لطف و تربيتش سراسر جهان و همه ي موجودات را فراگرفته، هر ناتواني را توانا مي گرداند، هر بيجاني را جان مي بخشد و فراخور احتياجش ساز و برگ زندگي به او مي دهد و از آنچه هست برترش مي سازد تا به جمال عقلش مي آرايد؛ آن گاه براي تكميل تربيت، پيامبران را بر مي انگيزد و شرايط و قوانين فراراهش مي گذارد و تربيت تكوين را با تشريع تكميل مي كند.

بدين جهت در قرآن كريم، كه ظهور تربيت و اراده ي حق است، آيات تكوين و تشريع با هم آمده و همه را آثار قانون تربيت «رب العالمين» مي شمارد.

با بيان اين حقيقت، معلوم مي شود كه حمد به اندازه ي پهناي جهان بزرگ از نظر مفهوم توسعه دارد.

هر چه بيشتر اسرار جهان باز شود و خرد انسان پيش رود، مجهولات نظام طبيعت بيشتر معلوم مي گردد و حقيقت حمد و توجه به ربوبيت جهان بيشتر تحقق مي يابد و معنا و واقعيت آن عميق تر و وسيع تر مي گردد.

به راستي توجه به مالك و رب عالم و مسأله ي تربيت موجودات كه وقف حريم كبرياست و سازمان وجودي عالمين، اعم از جماد و نبات و حيوان و انسان، امري بسيار لازم و حقيقتي واجب است.

كافي است كه درك اسرار وجودي كوچكترين ذره عالم، آدمي را به خضوع و خشوع و شكر و سپاس در برابر مالك و مربي جهان وادارد، چه رسد به اين كه واقعيات بيشتري از جهان بالا يا اسرار نباتات و حيوانات و وجود انسان براي ما كشف شود، و چه نيكو است كه نمازگزاران عزيز از



[ صفحه 131]



هر يك از چهار جهان حيرت انگيز: جهان بالا و نبات و حيوان و انسان، مسائلي را از نظر بگذرانند تا از اين پس بدانند در برابر چه مالك و مربي عظيمي به عبادت و خضوع و بندگي مي ايستند!!