آنچه از مجموع مطالب گذشته به دست مي آيد اين است كه اسلام در سازندگي روح و روان بشر و در سازندگي اجتماع سالم بشري، علاوه بر توجهي كه به رفاه و آسايش مادي فرد فرد بشر دارد زير بناي فكري و اجتماعي او را، امور معنوي و توجه به حقايق يكتا و تربيت نفوس و تزكيه و تهذيب نفس معرفي مي فرمايد و در راه تأمين اين نياز معنوي به اصطلاح معروف برنامه هاي كوتاه مدت و برنامه هاي دراز مدت عبادتي را ترتيب داده است كه مي توان به صورت زير خلاصه نمود:

1- برنامه هاي فردي روزانه (مانند اذان و نمازهاي جماعت)

2- برنامه هاي هفتگي و اجتماعي (نماز جمعه ترتيب جماعت)

3- برنامه هاي موسمي و مقطعي (مانند نماز آيات و نذر واجب)



[ صفحه 91]



4- برنامه هاي سالي و پاياني (نمازهاي عيد فطر، قربان)

در مجموعه ي اين برنامه ها، آنچه بيش از هر چيز ديگر، نظر را به خود جلب مي كند سفارش به برگزاري اين عبادات به صورت دسته جمعي و گروهي است به حدي كه وجود جماعت و انجام گرفتن آن به صورت همگاني و عمومي در متن حكم عبادتي قرار گرفته است مانند نماز جمعه و عبادتهاي هفتگي يا نماز عيد فطر و عيد قربان. (نماز آيات را هم مي توان به صورت جماعت برگزار نمود) كه خود گرد هم آمدن واجب و لازم شمرده شده است و اين خود مي رساند كه تكامل فرد آنگاه صورت واقعي و جدي به خود مي گيرد كه مصلحت جمع و اجتماع را نيز در نظر گيرد و اصولا تكامل فرد منهاي تكامل اجتماع، معنائي نخواهد داشت آنچنان كه تكامل اجتماع بدون توجه به مصالح و خواسته هاي فرد مفهومي نخواهد داشت و سعادت آفرين نخواهد بود.

از اين رو اسلام سعادت فرد را همراه سعادت و خوشوقتي مجموع آحاد اجتماع مي طلبد آنچنان كه سعادت و كاميابي اجتماع را بدون سعادت و كاميابي فرد فرد اعضاي جامعه مطرود مي شمرد شايد عنايت به نماز جماعت و حضور و لزوم در نماز جمعه روي همين اصل اساسي مي باشد كه نماز عامل اتحاد و وحدت گرائي مي باشد.

اين احكام آموزشي و عبادي اسلام اين چنين رده بندي مي شود كه با بانگ اذان مردم از غفلت ماديت هشيار مي گردند و به سوي



[ صفحه 92]



معنويت و خدا كشانده مي شوند نمازهاي فرادي زير بناي تربيتي و خداشناسي فرد را ترتيب مي دهد و او را به عنوان واحد تشكيل دهنده اجتماع آماده و تهذيب مي سازد دعوت به اتحاد و يگانگي با نمازهاي روزانه جماعت شروع مي گردد و با نماز جمعه هفتگي قوت و شدت مي گيرد و در مراسم كنفرانس سالانه حج به اوج عالي خود مي رسد كه فرد محو در جمع و جمع محو و فاني در فرد و همگي فاني در برابر عظمت پروردگار دور سمبل وحدت و يگانگي (كعبه) مي گردند و با حذف تشريفات و تعينات، همگي رو به سوي خداي يكتا با آهنگ واحد و با گامهاي متحد و روي به سمت متمركز كعبه مي نهند.

آري اين است رمز جاودانگي تعاليم اسلام و اين است فطري بودن و طبيعي بودن آموزشهاي آسماني آن.

اين رده بندي تعاليم به خوبي مي رساند كه رمز پيروزي و موفقيت، در اتحاد و يگانگي و در برادري و اخوت اسلامي است. پيروان آئين اسلام، روزي به سربلندي و افتخار شايسته مي رسند كه بتوانند رسالت واقعي اسلام را در اين دنياي آشفته و آلوده به ماديت و آحادگرائي ايفا نمايند روش آن با آمادگي تربيتي فرد به عنوان واحد تشكيل دهنده ي اجتماع، جامعه خود را پاكسازي و تصفيه نمايند و به سوي وحدت و يگانگي و برادري سوق دهند و مصالح اجتماع را بر مصلحت فردي ترجيح دهند و مصلحت اسلام را به عنوان تنها آئين نجات دهنده بشر، بر همه چيز ترجيح و مقدم دارند و اصول و



[ صفحه 93]



ريزه كاري هاي آن را يكايك به كار گيرند و مصلحتي از مصالح كلي و جزئي آن را از دست ندهند. راز بقاء و رمز سربلندي مسلمانان تنها در بازگشت به آئين اسلام تأمين است نه گرايش به شرق و نه تمايل به غرب تنها حكومت تعاليم عاليه اسلامي و اجراي دقيق دستورات سعادت بخش اسلامي است كه مي تواند سعادت و خوشبختي او را تأمين سازد.

قرآن مي فرمايد: و أقم وجهك للدين حنيفا مسلما فطرة الله التي فطر الناس عليها لا تبديل لخلق الله ذلك الدين القيم

توجه كامل به دين حنيف اسلام و بازگشت به فطرت سالم بشري و دست نخورده، آئين راستين و راه و روش محكم و استواري است كه مي تواند بشر را به سر منزل سعادت و خوشبختي برساند و نيازهاي مادي و معنوي و خواسته هاي اصيل فطري فردي و اجتماعي او را بر آورد و جز اين راه، راه ديگري وجود ندارد و هر راه ديگري كه انتخاب شود رو به سوي تركستان و ارمنستان و ماوراء قفقاز خواهد بود. و نماز يكي از اين راههاي اصولي و شيوه هاي سازنده معنوي مي باشد. با همه نواقصي كه در كار بود بخشي از اهميت آن مورد گفتگو قرار گرفت.

و السلام علي عباد الله الصالحين