با وجود اينكه اقامه ي نماز به عنوان سنتي ديني در جوامع اسلامي قدمتي بس ديرينه دارد، براي بسياري از مسلمانان هنوز هم پرسش هاي بسياري درباره ي اين فريضه وجود دارد كه يا بي پاسخ مانده اند و يا پاسخ آنها به زباني بيان نشده اند كه انديشه هاي جستجوگر را اقناع كند.

براستي چرا بايد نماز بخوانيم؟ «اين ايستادن و خم شدن، اين نشستن و به خاك افتادن و با هر يك كلماتي گفتن، چه معني دارد؟» درست است كه برپايي نماز، جامه ي عمل پوشاندن به فرمان الهي است، اما اگر از فلسفه ي آن آگاه نباشيم، جز اين نمي توان انتظار داشت كه از آن كالبدي بي روح و عادتي بي ثمر بيش نماند - چنانكه براي بسياري از ما چنين است.

كتابي كه در پيش رو داريد، مجموعه ي چهار گفتار و يك نوشتار است از شهيد آيت الله دكتر بهشتي درباره ي چيستي و فلسفه ي نماز و مسايل مربوط به آن: درباره ي روح و نقش «سرود يكتاپرستي».

اولين گفتار كه عنوان «فلسفه ي نماز» بر آن گذارده شده، به تاريخ بيست و دوم رمضان 1386 هجري قمري، برابر با چهاردهم دي ماه 1345 هجري شمسي در مركز اسلامي هامبورگ ايراد شده است. آيت الله شهيد دكتر بهشتي كه خود از سرچشمه ي فيضان نماز بهره ها برده بود، با مشاهده ي كم توجهي به اين عبادت انسان ساز، كه بدرستي ستون دين ناميده شده و



[ صفحه 8]



منبع حياتبخش و نيروزاي مستمر زندگي مسلمان مؤمن محسوب مي شود، به تجزيه و تحليل نقش نماز در زندگي فردي و اجتماعي مسلمانان مي پردازد و با استفاده از بديهيات فطري، تلاش مي نمايد تا روح منور نماز را چنان بر شنوندگان بنماياند كه آن را به مثابه سرودي با آهنگ يكتاپرستي بنيوشند و بازتاب آن در جاي جاي زندگيشان آشكار باشد. رمز صلابت مشهور و مشهود در شخصيت آن شهيد فرزانه را بايد در چنين فهمي از نماز جست. آنان كه در پي يافتن راز راست قامتي وي در سراسر زندگي پرفراز و نشيب اجتماعي سي ساله ي او و مراحل دشوار نهضت اسلامي مان هستند، بايد به دركي چنين از نماز نايل شوند و ثمره ي تعظيم در برابر خالق يكتا را در روابط اجتماعي لمس كنند و ايمان داشته باشند كه «مسلمان در برابر هيچ كس تعظيم نمي كند». ثمره ي چنين دركي است كه به مسلمان جسارت مي دهد تا بگويد: «من شخصا تاكنون در برابر هيچ كس تعظيم نكرده و نخواهم كرد. مسلمانم و مسلمان در برابر كسي تعظيم نمي كند» و «از هيچ كس ستايشگري نمي كند»؛ «نه مرعوب هيچ چيز هستم و نه مجذوب»؛ چه تنها خداوند است كه سزاوار ستايش است. از همين روي، اگر مسلمان روزانه در پنج نوبت اين تمرين را بكند و اين سرود توحيد و يكتاپرستي را بخواند اثري چنان ژرف در روح و جسم و جان او مي گذارد كه او را در مقابل سهمگين ترين مصائب و مشكلات، مقاوم و استوار مي سازد.

گفتار دوم، از سلسله مباحث تفسير قرآن ايشان برگزيده شده و به تفسير آيات 142 تا 152 سوره ي بقره كه به مناسبت تغيير قبله ي مسلمين از مسجدالاقصي به مسجدالحرام نازل شده است اختصاص دارد. در اين گفتار، نخست به زمان و شأن نزول اين آيات پرداخته شده است. پس از آن به جنبه ي فقهي تعيين قبله و نقش عرف و محاسبات دقيق علمي عطف نظر شده است.

محور سوم بحث بر حول نقش اجتماعي و سياسي تغيير قبله در



[ صفحه 9]



مرحله اي حساس از نهضت اسلام است كه در آن نياز به شفافيت صف بندي مسلمانان در مقابل غيرمسلمانان پديدار مي شود و در تغيير قبله نمود مي يابد.

چهارمين موضوع مورد بحث، نقش قبله ي واحد در يكپارچگي و وحدت كلمه مسلمانان است؛ يعني «آن نوع جهان پيوستگي متمركز در محور اسلام و تسليم حكم و آيين خدا بودن كه شاخص ترين صفت امت اسلامي است. مردمي كه ايدئولوژي واحد آنها را به هم پيوسته و اين ايدئولوژي بر زندگي آنان تسلط كامل دارد، تصويركننده ي جامعه ي جهاني اسلام هستند.». و از اين رهيافت است كه شهيد آيت الله دكتر بهشتي به انتقاد از برخي شيوه هاي رايج، اما نادرست، در مجالس بزرگداشت معصومين - عليهم السلام - و به ويژه حضرت فاطمه ي زهرا - سلام الله عليها - مي پردازند و محتواي آنها را مغاير با هدف والاي پيامبر، امامان بزرگوار و گرامي دخت پيامبر مي خوانند.

گفتار سوم، پاسخي است كه در زمان تصدي ايشان در مركز اسلامي هامبورگ به پرسشي درباره ي زبان نماز داده شده است. شايان تذكر اين كه يكي از اموري كه ايشان بدان اهتمام مي ورزيدند، ارتباط با علاقه مندان و جستجوگراني بوده است كه امكان حضور در مركز مذكور را نداشته اند. اين ارتباط گاه با ارسال نامه و گاه با ارسال نوار صوتي حاوي پاسخ هاي ايشان صورت مي گرفته است. تلاش ايشان در اين پاسخگويي بر آن بوده است كه با بياني روان و به دور از اصطلاحات فني فقهي، علت وجوب قرائت نماز به زبان عربي توضيح داده شود. اينجا نيز رد پاي نقش وحدت بخش نماز به مثابه سرود يكتاپرستي قابل مشاهده است.

گفتار چهارم نيز از مباحث تفسير قرآن ايشان استخراج شده است كه به تفسير آيه ي 239 سوره ي بقره كه درباره ي نماز وسطي است اختصاص دارد. ايشان در اين بحث به طرح ديدگاه هاي متفاوتي كه توسط مفسرين و فقها در



[ صفحه 10]



اين باب ارايه شده مي پردازند و راه حلي را عرضه مي كنند كه از طريق آن، جمع بين نظرات مختلف ممكن باشد.

پايان بخش كتاب حاضر، نوشتاري از آيت الله شهيد دكتر بهشتي است كه همزمان با گفتار آغازين اين مجموعه نگاشته شده و به صورت دومين نشريه مركز اسلامي هامبورگ منتشر گرديده است. اين نوشتار در سال 1347 براي نخستين بار با عنوان «نماز چيست؟» در ايران به چاپ رسيد. شهيد آيت الله بهشتي در اين رساله، بار ديگر بر نقش حياتبخش نماز تأكيد نموده است:

«نماز، سرود توحيد و يكتاپرستي و سرود فضيلت و پاكي است كه بايد فكر و روح ما را در برابر عوامل شرك زا و آلوده كننده اي كه در زندگي روزمره با آنها سر و كار داريم پاك و يكتاپرست نگهدارد.»

بنياد نشر آثار و انديشه هاي شهيد آيت الله بهشتي را اميد آن است كه انتشار مجموعه ي حاضر در احياي مفهوم و جايگاه نماز و اداي حق آن مؤثر افتد.

بنياد نشر آثار و انديشه هاي شهيد آيت الله بهشتي



[ صفحه 12]