در پرتو بحث هاي پيشين، روشن گرديد كه به دلايل ياد شده در زير، در حال اختيار و بدون عذر موجه، سجده بايد بر زمين و رستني هاي آن (بجز خوردني ها و پوشيدني ها) صورت گيرد:

1. سنت پيامبر گرامي و اوامر آن حضرت به سجده بر خاك و سطح زمين.

2. سيره و روش عملي رسول خدا.

3. سخنان صحابه پيامبر صلي الله عليه و آله.

4. سيره و رفتار عملي صحابه و تابعين رسول الله و مسلمانان صدر اسلام.

5. سخنان اهل بيت و عترت پيامبر گرامي صلي الله عليه و آله.

در اين جا روايات ديگري نيز وجود دارد كه بيانگر كيفيت سجده در حالات اضطراري مانند حرارت طاقت فرسا و يا سرماي بسيار شديد مي باشد و از مجموع آن ها چنين استفاده مي شود كه در



[ صفحه 65]



صورت ضرورت و داشتن عذر موجه شرعي مي توان بر گوشه ي لباس و يا قطعه اي از پارچه سجده نمود.

همان طور كه گفته شد، روايات ياد شده در صدد بيان كيفيت سجده در حالت اضطرار است، ولي گروهي از مسلمانان (اهل سنت) چنين پنداشته اند كه احادث مزبور، دليل جواز سجده بر فرش ها و پارچه ها و امثال آنها در همه ي حالات حتي در حالت عدم عذر موجه مي باشد، و لذا از سنت و سيره ي پيامبر گرامي و صحابه آن حضرت تعدي نموده و مي گويند: لازم نيست سجده تنها بر زمين و روييدني ها (مگر خوردني ها و پوشيدني ها) صورت گيرد، بلكه مي توان در همه ي شرايط بر هر چيز جامد ديگري مانند: قالي، پارچه، گوشه ي لباس، خوردني ها و... سجده نمود.

بنابراين شايسته است احاديث ياد شده را كه بر اضطراري بودن موارد خود تصريح مي نمايد، از نظر شما بگذرانيم، تا بي پايگي پندار ياد شده، بيش از پيش روشن گردد:

1. ابوعبدالله بخاري در مواردي از صحيح خود، روايت ذيل را به نقل از انس آورده و حتي يك باب از آن كتاب را به سجده بر لباس در شدت گرما اختصاص داده است و همين عنوان نيز شاهد بر مدعاي ما است:

«هرگاه با رسول خدا صلي الله عليه و آله نماز مي خوانديم، و يكي از ما به خاطر شدت گرما نمي توانست پيشاني خود را بر زمين بگذارد، لباس خود را مي گسترانيد و بر آن سجده



[ صفحه 66]



مي نمود.»

2. بخاري در جاي ديگر از كتاب خود از انس، چنين حكايت مي كند:

«هرگاه پشت سر پيامبر گرامي صلي الله عليه و آله در شدت گرما نماز مي گزارديم، بر لباس هاي خود سجده مي نموديم تا از حرارت در امان باشيم.» [1] .

3. مسلم بن حجاج نيز، روايت ياد شده را چنين نقل كرده است:

«وقتي با پيامبر گرامي صلي الله عليه و آله نماز مي خوانديم و يكي از ما به علت شدت گرما نمي توانست پيشاني خود را بر زمين قرار دهد، لباس خود را مي گستراند و آنگاه بر آن سجده مي نمود.» [2] .

4. مسلم در جاي ديگر به نقل از يكي از صحابه چنين آورده است:

«با رسول خدا صلي الله عليه و آله در شدت گرما نماز مي خوانديم، و



[ صفحه 67]



آنگاه كه يكي از ما نمي توانست پيشاني خويش را بر زمين بگذارد، لباس خود را مي افكند و بر آن سجده مي كرد». [3] .

از عبارات ياد شده به خوبي روشن مي گردد كه سجده بر اشياء ديگري غير از زمين و رستني هاي آن، تنها در صورت اضطرار و ناچاري جايز است، زيرا جمله هاي مذكور، به وجود عذرهاي موجهي مانند گرماي طاقت فرسا و يا سرماي شديد، تصريح مي نمايد واز اين جا معلوم مي گردد كه برخي از مسلمانان صدر اسلام، براي آن كه از حرارت فوق العاده ي زمين عربستان در هنگام تابش آفتاب سوزان حجاز در امان باشند، گوشه اي از لباس را بين زمين و پيشاني خود قرار مي دادند. و لذا «ابن حجر» مي گويد:

«روايات ياد شده بر اين نكته اشاره دارد كه قرار دادن پيشاني بر زمين (بدون واسطه) به هنگام سجده، اصل در سجود مي باشد، زيرا سجده بر لباس، مشروط به عدم قدرت (و حالت اضطرار) گرديده است.» [4] .



[ صفحه 68]



شوكاني نيز پس از نقل حديث مزبور، چنين مي گويد:

«حديث ياد شده بر جواز سجده بر لباس به خاطر ايمني از حرارت زمين، دلالت مي نمايد و به اين نكته اشاره دارد كه اصل در سجده آن است كه پيشاني را به هنگام سجود، بر زمين قرار دهند، زيرا سجده بر لباس، به حالت عدم قدرت (و عذر موجه) مشروط مي باشد.» [5] .

حكم به اين كه در حال اضطرار (مانند گرماي شديد و طاقت فرسا) مي توان بر گوشه ي لباس سجده نمود، به كتب روايي اهل سنت اختصاص ندارد، بلكه حكم ياد شده، در احاديث اهل بيت نيز، به چشم مي خورد.

نويسنده ي كتاب «وسائل الشيعه» بخشي را تحت عنوان «باب جواز السجود علي الملابس و علي ظهر الكف في حال الضرورة» تدوين نموده و احاديث اهل بيت رسول خدا صلي الله عليه و آله را در اين زمينه آورده است كه به عنوان مثال، برخي از آنها را از نظر شما مي گذرانيم:

1. عيينه مي گويد:

«به ابي عبدالله (امام صادق عليه السلام) گفتم: در يك روز بسيار



[ صفحه 69]



گرم به مسجدي وارد مي گردم و خوش ندارم بر سنگريزه ها نماز بگزارم، آيا مي توانم لباس خود را بگسترانم و بر آن سجده نمايم؟ در جواب فرمود: آري، اشكالي ندارد.» [6] .

2. قاسم بن فضيل مي گويد:

«به امام رضا عليه السلام گفتم: فدايت گردم، آيا يك شخص مي تواند - به منظور ايمني از حرارت و سرما - بر آستين خود سجده نمايد؟ فرمود: اشكالي ندارد.» [7] .

3. گروهي از اصحاب اماميه چنين نقل كرده اند:

«به امام ابي جعفر (باقر عليه السلام) گفتيم: اگر در سرزميني سرد كه در آن برف و يخ مي باشد، بوديم، آيا مي توانيم بر آن سجده كنيم؟ فرمود: نه، ولي چيزي مانند پنبه يا كتان، بين آن و پيشاني خود قرار مده.» [8] .

بنابراين، رواياتي كه در برابر انبوه ادله ي گذشته به صورت مطلق در اين زمينه رسيده است - به مقتضاي قواعد علم اصول الفقه - بر



[ صفحه 70]



احاديث مقيد به حالت اضطرار، حمل مي گردد.