چون راز طهارت با آب وضو و حكمت آن روشن شد، تحصيل طهارت از خاك (تيمم) نيز براي شما روشن خواهد شد، كه هدف نهايي آن تواضع به پيشگاه عزيز محض، و فروتني در ساحت بلند پايه ي صرف، و خشوع نزد قدرت مطلق خداوندي است، مانند آنچه درباره ي تروك احرام وارد شده كه بهتر است حاجيان و عمره گزاران، ژوليده موي، پريشان و گردآلود باشند، و بر اين پايه خداوند متعال درباره ي حكمت طهارتي كه از خاك حاصل آمده - مانند طهارتي كه از آب تحصيل شده - مي فرمايد: (ما يريد الله ليجعل عليكم من حرج ولكن يريد ليطهركم و ليتم نعمته عليكم لعلكم تشكرون) [1] ؛ زيرا طهارت ظاهري كه با آب حاصل مي شود و طبق آنچه فرمود:



[ صفحه 41]



(... و ينزل عليكم من السماء ماء ليطهركم به و يذهب عنكم رجز الشيطان) از بين برنده پليدي شيطان است، [2] گرچه با تيمم بر خاك فراهم نمي آيد، ليكن فروتني و بندگي را به ارمغان مي آورد، پس از اين جهت، آب و خاك با يكديگر يكسانند، و چون لازم نيست كميت و كيفيت تيمم، كه بدل از وضو است مانند وضو باشد، مسح سر و پاها در تيمم لازم نيست، نه براي اين كه خاك بر سر نهادن، علامت فراق و جدايي است، در حالي كه منظور از نماز، پيوند و ارتباط است، چنان كه برخي از بزرگان فرموده اند؛ [3] زيرا اين سخن، به مسح پا نقض مي شود، چون با اين كه خاك بر پا نهادن و مسح پاها با خاك، نشانه ي فراق و جدايي نيست، انسان در تيمم مأمور به مسح آن نشده است.

افزون بر اين، اصل سخن خالي از توهم و اشكال نيست؛ زيرا دليل عقلي و يا نقلي معتبر وجود ندارد كه مسح سر با خاك نشانه ي جدايي است.

چون در نماز، معتبر است بين طهارت بيرون و پاكي درون جمع شود، دستور بر اين است كه نماز جز با طهارت پنج عضو و پاك ساختن دل با توبه، جايز و روا نيست. [4] .

مراد از توبه بازگشت از گناه به فرمانبرداري و از دشمني به دوستي خدا و از ما سوي الله به جانب او، و از كثرت به وحدت و... است.



[ صفحه 42]