آيت الله ابراهيم اميني

بسم اللَّه الرحمن الرحيم

وقتي كه انسان آيات و روايات فراواني را كه در مورد نماز وارد شده مطالعه مي كند، همچنين وقتي كه به سيره ي پيامبر اكرم (ص) برخورد مي كنيم اين مطلب براي ما روشن مي شود كه نماز از بزرگترين عبادات در اسلام و از يك موقعيّت ممتازي برخوردار است كه ساير عبادات چنين موقعيتي ندارند. اينكه در حديث آمده «الصلوة عمودالدين» اين يك تعبير عادي نيست. نماز عمود دين است، يعني خيمه اي كه بر پا مي شود، ستوني دارد. يا يك مسجد يا ساختماني، داراي ستوني است. نماز به منزله ي ستون است. ستون چه كار مي كند؟ ستون اگر باشد ساختمان برقرار است و اگر نباشد ساختمان و چادر نمي تواند برقرار باشد. نماز در اسلام به منزله ي ستون است. اگر نماز باشد ساير موادي كه در اين چادر بكار رفته، طناب و پارچه و امثال اينها مفيد است. اگر نماز نباشد ساير چيزها هم نمي تواند مفيد باشد.



[ صفحه 36]



در حديثي است كه نماز صورت دين شماست. مواظب باشيد صورت دين خود را بد و ضايع جلوه ندهيد. صورت انسان تمام حقيقت انسان است. اگر صورت داشته باشد، به صورت شناخته مي شود. نماز در حديث به منزله ي صورت دين است، اگر انسان، صورت نمازش را درست كند، صورت دينش درست مي شود. اگر نمازش درست نبود، صورت دينش زشت است. از اين قبيل احاديث ما فراوان داريم، كه شنيده ايد و تكرار نمي كنم. مي خواهم نتيجه اي از اين قبيل احاديث بگيرم و آن موقعيت حساس و مهم نماز در بين ساير اعمال است. درست است كه واجبات زيادي در اسلام داريم، ولي نماز بالاتر از همه ي آنهاست. نماز تقريباً به عنوان يك علامت، به عنوان يك شعار اسلامي محسوب مي شود و لذا در روايات، فراوان تكرار شده است كه شما مراقبت از نماز خود بكنيد. از آيات و روايات مختلفي كه داريم استفاده مي شود كه مسلمان بايد علاوه بر اينكه نماز مي خواند، مراقبت در نماز داشته باشد و نماز امر بسيار مهّمي در نظرش باشد. در قرآن مي خوانيم «حافظوا علي الصلواة و الصلوةِ الوُسطي و قوموا للَّه قانتين» شما از نمازهايتان مراقبت و مواظبت بكنيد. دقت كنيد در نمازتان، مخصوصاً نماز وسطي كه در روايات به نماز ظهر تفسير شده است. مخصوصاً نماز ظهر را بيشتر عنايت داشته باشيد و قوموا للَّه قانتين و يراي خدا قنوت كنيد. در اينجا دستور نمي دهد كه نماز بخوانيد، دستور مي دهد كه حافظوا علي الصّلواة. محافظت و مراقبت بكنيد از نماز و اين خيلي بالاتر از اصل نماز است. ممكن است فردي نماز بخواند، تارك الصلوة هم نباشد، ولي از كساني نباشد كه حافظ صلوة هستند و اسلام مي خواهد كه افراد محافظ نمازها باشند. احاديثي هم از اين قبيل داريم كه من چند تا از آنها را خدمتتان مي خوانم. روايتي از امام محمد باقر عليه السلام: قال هذه الفريضة اين



[ صفحه 37]



نمازي كه شما داريد من صلّها لوقتها - هر كس نماز را به وقت خودش بخواند، عارفاً بحقّها، در حالي كه عارف باشد به حق نماز، (معلوم مي شود كه نماز حقي بر انسان دارد كه انسان بايد عارف به حق آن باشد.) عارفاً بحقها لايُؤثر غيرها يعني هيچ چيزي را بر نماز ترجيح ندهد. شايد اين تفسير براي حق باشد، يكي از حقوق نماز است اين لايؤثر غيرها. هيچ چيز را به نماز ترجيح ندهد. يعني در هر حال وقتي كه موقع نماز فرا مي رسد هيچ چيز مقدم بر نماز نبايد باشد، در گرسنگي، در مغازه و وقت فروش، در وقت هر كاري، نماز را مقدم بدارد، خداوند رهايي از آتش دوزخ را برايش مي نويسد. يعني حتي اگر عبادتي را انجام مي دهد مثلاً قرآن مي خواند، وقتي موقع نماز مي رسد آن عبادت را ترجيح ندهد، آن عبادت را رها كند و نماز را بخواند و بعد آن را انجام دهد. اگر موقع طواف است، انسان مي تواند طواف بكند و مي تواند موقع نماز است نماز بخواند. لايؤثر غيرها عليها. مسلمان غير نماز را بر نماز مقدم نمي دارد. اگر عالمي است و مشغول سخنراني است، مستمعين هم نشسته اند، خود اين خطابه اگر قصد تربيت داشته باشد، خودش يك عبادت است، مردم هم استفاده مي كنند، امّا به مجرّد اينكه مؤذّن گفت الله اكبر، اين عالم لايؤثر غيرها عليها، حتي اگر سخنراني اش را بر نماز ترجيح دهد و بگويد حالا طوري نيست، نماز را رها كند و بگويد حالا نماز را بعد از 10 دقيقه مي خوانيم، اين را اسلام نمي پسندد. انسان مشغول شنيدن مصيبت اباعبداللَّه الحسين است، غرق گريه هم هست، وقتي كه گفتند اللَّه اكبر (لايؤثر غيرها عليها) او مصيبت و سينه و زنجير و گريه را رها مي كند و مشغول نماز مي شود. كسي كه چنين باشد، كتب اللَّه برائة، كسي كه نماز را چنين بخواند، خداوند متعال برائت از آتش دوزخ را براي او مي نويسد كه: لايُعَذِّ بُهُ، عذابش نمي كند، امّا (مَنْ



[ صفحه 38]



صَلَّها لِغَير وقتها) كسي كه نماز را غير وقتش بخواند. مي خواند امّا غير وقتش مي خواند. اول وقت ظهر نمي خواند، يك ساعت بعد مي خواند. اول اذان صبح نمي خواند، يك مقدار ديرتر مي خواند، خلاصه نماز مي خواند، امّا در وقتش نمي خواند. كسب خود، زندگي، صحبت، درس، سخنراني و... را بر نماز ترجيح مي دهد، فانَّ ذلك اليه اين كارش دست خداست. اِنْ شاء غَفَر لَه. اگر خدا خواست گناهش را مي آمرزد و اِنْ شاء عَذَّبَهُ. مي بينيد كه اين روايت در مورد تارك الصّلوة نيست، در مورد كسي است كه اعتنا به نماز نكند. در حديث ديگر پيامبر (ص) فرمود: لا يَنالُ شَفاعَتيِ مَنِ اسْتَخَفَّ بِالصَّلوة - پيغمبر فرمود هر كس نمازش را كوچك بشمارد مورد شفاعت من قرار نمي گيرد. نمي گويد نماز نخواند، بلكه نمازش را كوچك بشمارد. امام صادق مي فرمايد: اِمْتَحِنُوا شيعَتي عِنْدَ مَواقيتِ الصَّلاةِ - شيعيان ما را به سه چيز امتحان كنيد. ببينيد شيعه هستند يا نه؟ عِنْدَ مواقيتِ الصَّلاة، وقتي كه موقع نماز است. اگر ديديد موقع نماز مشغول نماز است و نماز را بر همه چيز مقدم مي دارد، بدانيد كه شيعه ماست و اگر ديديد بي اعتناست، بدانيد كه اين شيعه ي واقعي ما نيست. عند مواقيت الصلاة: بشناسيد شيعيان ما را. كَيْفَ مُحافَظَتِهمْ عَلَيها. ببينيد اينها چگونه محافظت بر نمازشان دارند. ببينيد آيا خودش را براي نماز خواندن آماده مي كند؟ اين به معني محافظت از نماز است. محافظت نماز يعني درست خواندن اذكار نماز، ذكر گفتن بعد از خواندن نماز، رعايت آداب نماز، اين نمازي است كه اسلام از ما مي خواهد. حالا سؤال اين است كه ما الان چه جور هستيم. اگر خواستيم ببينيم كه وضع نماز چه جوري است؟ ظهر برويم به بازار ببينيم آيا نماز ديده مي شود. در بازار چه طور است؟ هر كس مشغول كسب كار و زندگي خودش است. برويم سر مزارع ببينيم آنجا چطور است؟ آنجا



[ صفحه 39]



هم مي بينيم هر كس مشغول كار و زراعت خودش است. البته اينها خيلي هايشان بعد مي آيند نماز مي خوانند. امّا آيا آن نمازي كه اسلام مي خواهد و عنايت بيشتري بايد بدان بشود اين است؟ برويم در خانه، آيا وقتي وارد خانه مي شوند اول نمازشان را مي خوانند يا اول ناهار مي خورند؟ استراحت مي كنند و بعد نماز مي خوانند. به مدارس برويم، در دبيرستانها وضع چطور است؟ در دانشگاه ها، و مدارس علميه چگونه است؟ در اتوبوس و قطار و هواپيما چطور؟ نمازخانه هاي ما چگونه است؟ و چه صحنه ي پر شكوه و جاذبي است. چرا ما اين طور مي بينيم؟ اين مسأله ي مهمي است كه من معتقدم بايد روي آن فكر بكنيم. خود نماز خواندن خيلي براي مردم مؤثر است. امسال در حرم حضرت معصومه (س) در روز عاشورا هيأتي از قم مي آمدند، هيأت بزرگي بود، همين كه وارد صحن حضرت معصومه شدند، مؤذن اذان گفت. اين را مي دانيد كه سينه زنان ابا عبداللَّه الحسين چقدر علاقه دارند كه در حرم به طور مفصّل عزاداري كنند. آن هم روز عاشورا! همين كه به صحن حضرت معصومه رسيدند، مؤذن گفت: اللَّه اكبر. وسط صحن نماز را خواندند و بعد دوباره شروع كردند. خدا مي داند اين مردم هاي هاي شروع به گريه كردند، حقيقت اسلام اين جور ظاهر مي شود. اگر هميشه بدين شكل عمل شود، واقعاً تأثير خود را مي گذارد. خداي حسين مي داند كه همين عمل به اندازه ي صد سال گريه بر اباعبداللَّه و بيشتر ثواب دارد. براي اينكه عده اي را همين عمل نمازخوان مي كند. جامعه ي ما بطور كلي بايد بازارش، دانشگاهش، دبيرستانش و مدرسه اش اين حالت را به خود بگيرد. اگر اين عمل بشود، مردمي هم كه چندان عنايتي به نماز ندارند تدريجاً به نماز جذب مي شوند. محيط مدرسه اگر محيط نماز باشد، دانش آموزان نمازخوان مي شوند. ولي اگر محيط دستور به نماز باشد، ولي نماز



[ صفحه 40]



نباشد، آنها هم خيلي عنايت نخواهند داشت.

راه چاره

با اين وضع رقت بار و تأسف آور كه نسبت به نماز داريم چه بايد بكنيم؟ ما چه كنيم كه وضعمان از اين حال بيرون بيايد؟ براي اينكه اين كار عملي بشود به كارهاي متنوع و مختلف احتياج است. يكي از مهم ترين آنها اين است كه فرهنگ، حاكم بر جامعه نماز بشود. اين احتياج دارد به همكاري رسانه هاي گروهي، راديو، تلويزيون و همين طور روزنامه ها، مجلات و گويندگان و خطباي نماز جمعه. به هر حال يك حركت لازم است. اين حركت هم فقط براي نماز خواندن نباشد. حركت باشد براي اهميت دادن به نماز، آن جوري كه اسلام مي خواهد. آن چه در اينجا موضوع سخن ماست، اين است كه پدر و مادر در اين مورد چه كار مي توانند بكنند؟

وظايف والدين

پدر و مادر خوب بچه اي را پرورش مي دهند، بزرگش مي كنند، غذايش مي دهند و تر و خشكش مي كنند. آيا وظيفه نمازخوان كردن هم دارند يا نه؟ تربيت اسلامي وظيفه آنها هست يا نه؟ حديثي است از امام صادق (ع) كه مي فرمايد: لَمَّانَزَلَتْ هذِهِ الاْية. وقتي اين آيه نازل شد: يا اَيُّها الَّذين امَنُوا قُوااَنْفُسَكُمْ وَ اَهْليكُم ناراً وَ قُودُهَا النَّاس وَ الْحِجارَة كه در اين آيه خداوند متعال مي فرمايد: اي مؤمنين نفوس خودتان و خانواده تان را از آتش دوزخي كه آتش روشن كن آن خود مردم و سنگها هستند نجات بدهيد. مردم عرض كردند: كَيْفَ نقي اَنفُسَنا وَ اَهْلينايا رَسُولَ اللَّه؟ چگونه ما خودمان و خانواده مان را از آتش دوزخ نجات بدهيم؟



[ صفحه 41]



فرمود: اِعْمَلُواالْخيرَ - خودتان كارهاي خير انجام بدهيد تا از آتش دوزخ نجات پيدا كنيد. اعملواالخير، «خير» ديگر همه ي خوبيها را شامل مي شود. وَاذْكُروابِهِ اَهليكُمْ و شما خانواده ي خود را به كارهاي خوب تذكر بدهيد. خودتان كارهاي خوب بكنيد و به خانواده ي خود هم تذكر بدهيد. وَاَدِّبُوهُمْ عَلي طاعَةِاللَّهِ. شما عادت بدهيد آنها را به طاعت خداوند، ثم قال ابو عبداللَّه: اَلا تري اَنَّ اللَّهَ يَقُولُ لِنَبيّهِ وَ أمُرْ أهْلَكَ بالصّلاة - خانواده خود را امر به نماز بكن و اصطبر عليها و خودت هم صبر كن بر آن. و آيا نشنيديد كه خدا در قرآن مي فرمايد: وَ اذكُرْ اسماعيل اِنَّهُ كانَ صادِقَ الوعد و كان رسولاً نبيّا و كان يامُر اهْلَهُ بالصّلاة و الزَّكاة. اهل خود را به صلاة و زكات امر مي كرد و كان عند ربه مرضياً و نزد خداوند متعال مرضّي بود. ببينيد در اينجا تصريح آيه اين است كه يا ايُّها الذّين امَنُوا قُواانفسَكم و اهليكم ناراً وقودها النّاس. انسان علاوه بر اينكه خودش را بايد از آتش دوزخ نجات بدهد، فرزندان و خانواده خودش را هم بايد نجات بدهد. وظيفه است. يك پدر خانواده نمي تواند بگويد كه من چه كار دارم بچّه ام نمازخوان شد يا نه؟ من خودم نمازم را مي خوانم. اگر فرزندش بي نماز شد او نيز در قيامت گرفتار است. اين جور نيست كه بگويد من چه كار دارم؟ من نمازم را مي خوانم استغفراللَّه ربي و اتوب اليه. حالا دنيا بد شده است. اگر پسر يا دختر بي نماز باشد اگر عنايت به نماز نداشتند، همين پدر و خانواده مسؤول هستند. شبيه اين حديث، حديث ديگري هم از امام صادق (ع) نقل شده است: قال لما نزلت هذه الايه يا ايهاالذين امنوا قواانفسكم و اهليكم ناراً وقودها الناس و الحجاره، جلس رجل من المسلمين لبكي. يكي از مسلمانها گوشه اي نشست و شروع كرد هاي هاي گريه كردن، آمدند دورش را گرفتند و گفتند چرا گريه مي كني؟ خود



[ صفحه 42]



پيغمبر آمد و فرمود چرا گريه مي كني؟ او گفت: من خودم را نمي توانم از آتش دوزخ نجات بدهم و كلِّفْتُ أهلي! آن وقت مكلّف شده ام كه خانواده ام را نجات بدهم. منِ عاجز چه كار مي توانم بكنم؟ فقال رسول اللَّه حَسْبُك: پيغمبر فرمودند براي تو كافي است كه: اَنْ تَأمُرَ بِهِ نفسك. تو بايد امر بكني به آنها، همان امري كه به نفس خود مي كني. اين امر به معروف و امر به نماز است يا غير نماز. أنْ تأمُرَهُمْ بِما تأمُرُ نفسك و تَنْهاهُمْ عَنْ ما تَنْهي عَنْهُ نفسك. آن چيزي كه نفس خود را از آن نهي مي كني، آنها را از آن نهي كن. بنا بر اين وظيفه پدر و مادر و خانواده، اصلاح فرزند است. بنا بر اين بايد پدر و مادرها براي اصلاح اين وضع قدمي بردارند و آن گونه كه بايد فرزندانشان را نمازخوان، نه تنها نمازخوان، بلكه حافظ علي الصلوة تربيت بكنند. چگونه؟ ترديدي نيست كه تربيت كودكان از خانواده و پدر و مادر شروع مي شود. درست است كه تربيت تا آخر عمر امكان پذير است، امّا مهم ترين دوران تربيت، دوران كودكي است كه در خانه با پدر و مادر زندگي مي كنند.

بچه در سنين ابتدايي مقلد ماست. تقليد مي كند. مي خواهد آن كاري را كه پدر و مادر انجام مي دهند، تكرار كند. اگر پدر و مادر محيط مناسبي بوجود بياورند، بچه تدريجاً به نماز جذب مي شود. مثلاً اگر پدر و مادر هر دو اول ظهر كه مي شود يا اول مغرب كه مي شود وضويشان را بگيرند و براي نماز همه چيز را رها كنند، بچّه ياد مي گيرد و تقليد مي كند. مخصوصاً در اسلام مستحب است كه انسان يك جاي خالي را در منزل تعيين كند. (اگر در منزل نماز مي خواند) ، يك اطاقي را، اطاق كوچكي را كه فرش پاكي داشته باشد نمازخانه قرار دهند، پدر و مادر وضو بگيرند، بعد لباسهاي تميز خود را بپوشند. و مؤدب در حضور خداوند متعال نماز بخوانند. شما فكر مي كنيد كه بچه هاي اين خانه چه كار مي كنند؟



[ صفحه 43]



بچه ها بدون آنكه برايشان جبري باشد، بدون آنكه بگويند نماز بخوانيد، به طرف نماز كشيده مي شوند. يعني همان عظمت و ابهتي كه در حال نماز خواندن پيدا مي كنند، براي اينها جاذب است. طولي نمي كشد همان بچه در پنج و شش سالگي به نماز مي پردازد. خوب است كه پدر و مادر با توجه به آن حالات بچه و امكانات سنّي بچه يادش بدهند، تشويقش كنند. اگر دختر است مثلاً يك چادر برايش تهيه كنند، و بعد از اينكه امكان پيدا مي كند نماز را ياد بگيرد، حمد را يادش بدهند، امّا فشار وارد نكنند. اگر يكي دو سال بچّه به نماز خو بگيرد، ديگر سخت است كه نماز را ترك بكند. امّا اگر اين بچه در خانه اي است كه افراد آن اصلاً نماز نمي خوانند، پدر و مادر نماز نمي خوانند، مدرسه هر چه به اين بچه بگويد نماز بخوان، تأثيرش كم است. چون بچه به نماز نخواندن عادت كرده است. اگر بچه در يك خانواده دوگانه باشد، يعني يا پدر نمازش را نمي خواند يا مادر نمي خواند، باز اين بچه معلوم نيست نماز بخواند. چون او يا از پدر تقليد مي كند يا از مادر. يا نمازخوان مي شود يا بي نماز. اين بچه در حالت ترديد و دو دلي واقع مي شود و نمي داند كه چكار بكند. آيا مادر را الگوي خودش انتخاب بكند يا پدر را، آنچه مهم است اين است كه نماز در خانه مهم ترين عمل معرفي شود: لايؤثر غيرهاعليها. اصولاً محيط خانه و عادتهاي اول زندگي از هر چيزي در تعليم و تربيت فرزند مؤثرتر است كه پدر و مادر بايد به آن عنايت داشته باشند. اگر پدر و مادر مي خواهند بچه شان خوب باشد، محيط خوبي بوجود بياورند. اگر مي خواهند دخترشان محجوبه باشد، بايد پايه اش را در خانه بريزند.

مرحله دوم بچه را امر به نماز بكنيد. امام صادق (ع) مي فرمايد: ما بچه هايمان را امر به نماز مي كنيم در حالي كه 5 ساله هستند. هر وقت آنها هفت



[ صفحه 44]



ساله شدند امرشان بكنيد به نماز. وَ نَحنُ نَأمُرُ صِبيانَنَا بِالصَّوْم اِذا كانُوا اَبْناء سَبْع سنين - ما بچه هايمان وقتي 7 ساله شدند دستور روزه به آنها مي دهيم. از هر مقداري كه طاقت دارند. تا ظهر روزه بگيرند يا بيشتر بگيرند. وقتي كه گرسنگي و تشنگي به آنها غلبه كرد دستور افطار مي دهيم. به هر حال ما عادتشان مي دهيم. فرمود ما اين عادت را مي دهيم تا اينكه به روزه عادت بكنند، تا تدريجاً طاقت روزه گرفتن را پيدا بكنند. امّا وقتي بچه هاي شما 9 ساله مي شوند دستور دهيد كه روزه بگيرند. خلاصه حرف اين است كه پدر و مادر وظيفه دارند كه از 7 سالگي يا لااقل 9 سالگي بچه هايشان را امر به نماز كنند. باز برايشان واجب نيست، امّا پدر و مادر بايد امر كنند و به نماز وادارشان كنند. براي اينكه عادت كنند. وقتي فرد عادت كرد كمتر ممكن است كه ترك بكند. شما اگر مطالعه بكنيد مي بينيد كه افرادي كه نمازخوان بوده اند، معمولاً از سنين قبل از تكليف نمازخوان شده اند. اين تعبير درست نيست كه بگوييم هنوز بر او واجب نيست و كارش نداشته باشيم. به هر حال وظيفه ي پدر و مادر بعد از ايجاد محيط مناسب امر است.مرحله ي سوم تنبيه است. حتي اگر پدر و مادر ديدند كه بچه ي آنها با امر هم نماز نمي خواند، لازم است كه با تنبيه او را به نماز وادار كنند. از جاهايي كه تنبيه جايز است، امر نماز است. بطور كلي وظيفه ي پدر و مادرهاست كه به هر نحو ممكن بچه هايشان را اهل نماز كنند.



[ صفحه 47]