آنچه گذشت نگرشي گذرا و تاريخي بود بر جايگاه مسجد، اين مقدسترين نهاد اسلامي در حوزه تمدن اسلامي و بررسي چگونگي تأسيس و كاركردهاي آن و نيز فراز و نشيبهايي كه در طول تاريخ پشت سر گذارده است.

بدون ترديد پرداختن به تاريخ اگر به قصد درس آموزي و عبرت گيري نباشد از بيهوده ترين امور و در شكل خوشبينانه تنها يك تفنن علمي است. پس به تاريخ مي نگريم تا براي فرداي خود برنامه ريزي نموده و از تجربيات گذشته براي مسير خود استفاده نماييم. پرداختن به تاريخ تحولات مسجد به عنوان يك نهاد جامعه اسلامي نيز از اين اصل كلي مستثني نيست. آنچه مطرح شد براي اين بود كه بدانيم بر اين نهاد چه گذشته است و چه دوره هايي را تجربه كرده است. چگونه در دوره اي مركز بي بديل جامعه بوده و در دوره اي به حاشيه رانده شده است. تا از آن براي تكامل بخشيدن به مساجد دوران خود و جامعه اسلامي مان بهره مند



[ صفحه 140]



شويم.

اگر امروز نظام جمهوري اسلامي پس از قرنها بار ديگر داعيه دار حكومت ديني و منادي ارايه يك نظام سياسي و اجتماعي مبتني بر احكام ناب اسلامي است بايد همه لوازم و ضروريات اين داعيه را نيز بپذيرد. «مسجد» در چنين جامعه و نظامي بايد جايگاه واقعي خود را بيابد و در اين مسير «مسجد النبي» در مدينه صدر اسلام بهترين الگوست.

واقعيت آن است كه هر چند مساجد امروزي ما پاره اي از شرايط سنتي خود را به ويژه در زمينه امور ديني حفظ كرده اند اما در مجموع به عنوان يك نهاد اثرگذار بر حيات اقتصادي، اجتماعي و سياسي جامعه معاصر مسلمانان اهميت خود را به صورت فزاينده اي از دست داده اند. [1] و تلخ تر اينكه گرچه در دوران ميانه تاريخ اسلام بر حسب آنچه در اين نوشتار گذشت تحولات گسترده اي در كاركرد مساجد اتفاق افتاد و مساجد را تا حدود زيادي از جايگاه واقعي خود دور كرد؛ اما بايد اذعان كرد كه حتي شرايط آن دوره نيز از شرايط مساجد در دوران فعلي بهتر است و حداقل مساجد داراي اعتبار فراواني در نزد افكار عمومي مردم بودند. گرچه امروزه با وقوع انقلاب اسلامي ايران و جوشش آن از كانون مساجد جامعه تا حدود زيادي در پيشرفت موقعيت مساجد تلاش شده است. اما هنوز تا رسيدن به مرحله متوسط براي جايگاه واقعي مساجد راه درازي در پيش است و اين وظيفه آحاد جامعه و البته به طور خاص متوليان امور مساجد است كه با الگوبرداري از مساجد صدر اسلام و تطبيق آن با شرايط زمان و مكان بر اين مهم



[ صفحه 141]



جامه عمل بپوشانند.

اميد است آنچه در اين نوشتار آمد كه تلاشي در همان راستا بود مقبول درگاه الهي افتد و نيز در مسير تكامل مساجد جامعه اسلامي ايران و جهان اسلام مورد استفاده قرار گيرد تا شاهد بازگشت مساجد به جايگاه واقعي شان در حكومت اسلامي باشيم. ان شاءالله.

سخن را با سفارش و توصيه مصلح بزرگ جهان اسلام در عصر حاضر و بنيانگذار كبير جمهوري اسلامي، حضرت امام خميني (ره) ، كه اگر امروز فرصت يافته ايم پيرامون جايگاه مسجد در تمدن اسلامي و ضرورت تكامل آن در جامعه اسلامي سخن بگوييم همه از بركت وجود مقدس آن امام عظيم الشأن است به پايان مي بريم كه فرمود: «سعي كنيد كه مساجد ما به حال مساجد صدراسلام برگردد.»

«وآخر دعوانا ان الحمدلله رب العالمين»