مساجد در درجه اول نهادهاي ديني جامعه اسلامي محسوب مي شوند كه بايستي در آن شعائر ديني و آداب مذهبي اقامه شود و دين خدا در آنجا به صورت روزمره از سوي پيروان به نمايش گذارده شود.

بدون ترديد بزرگترين عبادتي كه در مسجد برپا مي شود نمازهاي جماعت پنجگانه است كه نمادي از شكوه توحيد و عزت بندگي و حيات امت واحده است. اين عبادت شكوهمند در عهد رسول الله (صلي الله عليه وآله وسلم) و صدر اسلام بيش از امروز مورد اهتمام بود و مسلمين با اشتياق فراوان هر روز چندين نوبت در مسجد پيامبر حاضر مي شدند. و با تشكيل صفوف منظم به امامت پيامبر به نماز مي ايستادند و اين گونه امت به پيشوايي امام خود فرايض ديني را ادا مي كردند و به سوي خدا سير مي نمودند.

اقامه نماز جماعت و ضرورت اجتماع مردم در زمانهاي مشخص (مواقيت الصلوة) ضمن اينكه باعث به وجود آمدن نوعي نظم روزانه در زندگي مردم شده بود، يكي از زمينه هاي اصلي تشريع اذان به عنوان نداي اسلام شد؛ ندايي كه قرنهاست بر فراز گلدسته هاي مساجد در همه عالم طنين انداز است. حكايت از اين قرار بود كه در روزگار رسول خدا و در اوايل تأسيس مسجد پيش از تغيير قبله، وسيله اي براي اجتماع مردم وجود نداشت و معمولاً منادي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) ندا



[ صفحه 68]



مي داد «الصلاة جامعة» و مردم جمع مي شدند. هنگامي كه قبله تغيير كرد، رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) به فكر افتاد كه اوقات نماز را به اطلاع مسلمانان برساند، مسلمانان پيشنهادهايي كردند. برخي گفتند از بوق و شيپور استفاده شود و برخي گفتند از ناقوس، لكن پيامبر اينها را به خاطر تشبيه به يهود و مسيحيت نپسنديدند؛ چرا كه نداي اسلام نيز بايد همانند قبله و عبادتگاه اسلام اصيل و مستقل باشد.

در اين خلال شبي مردي از انصار به نام عبدالله بن زيد بن ثعلبه خوابي ديد كه در آن خواب جملات اذان به او آموخته شد. آن مرد انصاري شبانه به حضور پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) آمد و خواب خود را به اطلاع آن حضرت رساند. رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) فرمود: اين خواب تو حق بوده و رؤياي صادق است. هم اكنون برخيز و آن را به بلال كه صداي نافذتري دارد تعليم كن تا هنگام نماز آن را بگويد، و بدين ترتيب از آن روز اذان متداول شد و مردم با شنيدن صداي اذان به سوي مسجد براي اقامه نماز به راه مي افتادند. [1] .

البته درباره تشريع اذان نظرات ديگري نيز وجود دارد و بخصوص بزرگان شيعه آموختن اذان به پيامبر را كاملاً رد مي كنند و معتقدند كه اذان مدتها قبل و حتي در معراج به پيامبر آموخته شده بود. نظر ديگري نيز درباره جمع دو نظريه وجود دارد. و آن اينكه اذان از مدتها قبل به پيامبر تعليم داده شده بود ولكن چون در آن هر بار نام پيامبر برده مي شد، ايشان نمي خواستند خود آن را معمول كنند؛ چرا كه طعنه هاي منافقين و يهود در راه بود. لذا به اين طريق كه يكي از انصار خوابي ديد و اذان را بيان نمود، تشريع شد تا زمينه اي براي ياوه سرايي و طعنه



[ صفحه 69]



باقي نماند. البته اين نظر نيز قابل نقد و بررسي است. اما آنچه كه مسلم است اذان مدتي پس از تأسيس مسجد مقرر و متداول شد و از آن زمان نيز به عنوان مقدمه اي لازم بر اقامه نماز در مساجد هر روز اين نداي آسماني به گوش جان مسلمين مي رسيد و آنها را به توحيد و نبوت و نماز متذكر مي گرديد.

هم اكنون در جوامع اسلامي «پيش از آفتاب و نيمه روز و پسينگاه و نزديك غروب مؤذن بر گلدسته بالا مي رود و به وسيله اذان مسلمانان را به نماز مي خواند. به راستي چه نيرومند است و شريف اين دعوت كه مردم را پيش از طلوع آفتاب به بيداري دعوت مي كند، چه خوب است كه انسان به هنگام نيمروز از كار باز ايستد و چه بزرگ و باشكوه است كه خاطر انسان در سكوت شب به جانب خداوند جل جلاله توجه كند.» [2] .

اين سنت در دوران خلفاي نخستين نيز با جديت پيگيري مي شد و همواره يكي از وظايف مقدس خليفه اين بود كه در نمازهاي پنجگانه امام مردم باشد و مردم به او اقتدا نمايند. و بدين ترتيب همواره نمازهاي جماعت باشكوه فراوان و با حضور انبوه مردم از رؤسا و سران تا افراد عادي در مساجد تشكيل مي شد.

علاوه بر نمازهاي يوميه نمازهاي واجب و مستحبي ديگري هم مانند نماز آيات و نماز اعيادي مانند عيد فطر نيز در مسجدالنبي برگزار مي گرديد و نماز ميت هم در مجاورت مسجد توسط پيامبر بر مسلمين از دنيا رفته اقامه مي شد.

اما يكي از عظيم ترين فرائضي كه در مساجد برگزار مي شد «نماز جمعه» بود. نماز جمعه به عنوان يك فريضه اجتماعي، عاليترين و زيباترين عرصه تلفيق دين



[ صفحه 70]



و سياست و از شؤون حكومت اسلامي بود كه در نخستين روزهاي ورود پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) به مدينه پايه گذاري شد و لذا قدمت تاريخيش با تاريخ مسجد يكي است. ظرف مكاني اين فريضه، مسجد و امام آن حاكم جامعه اسلامي و امام امت بود.

نماز جمعه از فرائض داراي فضيلت است و علاوه بر اين در متن قرآن كريم به ضرورت توجه مسلمين به آن اشاره شده است:

«يا ايها الّذين امنوا اذا نودي للصّلوة من يوم الجمعه فاسعوا الي ذكر الله و ذروا البيع، ذلكم خير لكم ان كنتم تعلمون.» [3] .

«اي كساني كه ايمان آورده ايد چون براي نماز جمعه ندا دهند پس بشتابيد به سوي ذكر خدا و تجارت (و كار دنيا) را واگذاريد، اين براي شما بهتر است اگر بدانيد.»

و حتي از اين آيه وجوب نمازجمعه نيز برداشت شده است. در سخنان و احاديث اولياء دين و ائمه هدي كه همگي سخنان نبي اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) است نيز به فضايل اين فريضه عبادي و سياسي اشاره شده است. از جمله امام صادق (عليه السلام) مي فرمايند: «هيچ قدمي نيست كه در حركت و سعي به سوي نماز جمعه باشد جز اينكه خداوند بدن صاحب قدم را بر آتش حرام مي كند.» [4] .

و نيز امام باقر (عليه السلام) مي فرمايد: «هنگامي كه روز جمعه مي شود ملائكه مقرب نازل مي شوند و كاغذهايي از نقره و قلمهايي از طلا با آنها هست. پس بر درهاي مسجد بر صندليهايي از نور مي نشينند و نام ايشان را كه از خانه هايشان وارد



[ صفحه 71]



مساجد مي شوند مي نويسند، اولي و دومي و... تا زماني كه امام خارج شود. وقتي امام خارج شد صحيفه هايشان را مي پيچند و اين ملائكه مقرب در هيچ روزي جز روز جمعه فرود نمي آيند.» [5] .

چنين فضايلي در كنار تأكيد خاصي كه در سيره نبوي در برپايي نماز جمعه ديده مي شود اهتمام همه جانبه مسلمين و حضور پرشكوه و دائمي آنها به صورت هفتگي در مسجدالنبي را موجب مي گرديد، روايات بسياري از اين حضور انبوه و خطبه هاي رسول مكرم اسلام در نمازهاي جمعه در كتب مختلف و به ويژه در منابع روايي ذكر شده است. [6] .

جالب آنكه نماز جمعه نيز همچون مساجد به عنوان نماد حاكميت اسلام از همان زمان رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) و سپس دوران فتوحات به سرعت به سراسر بلاد اسلام گسترش يافت و همه جا نماز جمعه به صورت منظم با حضور مردمان تازه مسلمان در مساجد برگزار مي گرديد.

ظاهراً اولين نماز جمعه در خارج از مسجدالنبي و مدينه در «مسجد عبدالقيس» در منطقه اي موسوم به «جواثا» از نواحي بحرين اقامه شده است. [7] .

همچنين در سنن الكبري نقل شده است كه در دوران فتوحات و در عهد خليفه دوم و سوم در هر شهر و قريه اي كه جماعتي زندگي مي كردند و اميري بر آنها بود به نماز جمعه امر شده بودند و لذا اهالي اسكندريه و مدائن و مصر و... در



[ صفحه 72]



روز جمعه براي اداي اين فريضه جمع مي شدند. [8] .

بدين ترتيب يكي ديگر از كاركردهاي ديني و در عين حال سياسي و اجتماعي مساجد، برپايي نمازهاي جمعه بود كه از مسجد النبي آغاز شد و سپس به ساير مساجد جامع و مركزي شهرها در همه بلاد اسلامي توسعه يافت.

علاوه بر انجام آداب و عبادات ديني كه به آنها اشاره شد، سنتهايي همچون اعتكاف را نيز بايد به آنها اضافه كرد، يكي ديگر از كاركردهاي مهم مساجد تبليغ دين و ايراد خطبه هاي تبليغي و همچنين ابلاغ احكام مهم دين اعم از احكام فردي يا اجتماعي بود كه به تدريج تشريع مي شد، به طوري كه مي توان مساجد را به عنوان «كانون تبليغات اسلامي» و بزرگترين مكان مبلغان مسلمان در نظر گرفت.

«پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) از منبر براي انتشار و ابلاغ فرمانهاي مهم، مانند اعلام حكم حرمت شرابخواري، مقررات و احكام زندگي جمعي يا جهت سخنراني عمومي استفاده مي كردند.» [9] .

ساير خلفا و بخصوص حضرت علي (عليه السلام) نيز دائماً در مسجد ايراد خطبه مي نمودند و احكام و دستورات خود را ابلاغ مي نمودند. اميرالمؤمنين (عليه السلام) بارها براي مردم كوفه در مسجد اين شهر خطبه خواندند و آنها را به تقواي الهي و پاسداري از دين خدا دعوت مي كردند. گاه نيز اين خطبه ها به سبب بي وفايي ها و سستيهاي مردم كوفه رنگ و بوي سرزنش و عتاب به خود مي گرفت كه بسياري از اين خطبه ها در كتاب شريف نهج البلاغه جمع آوري شده است.



[ صفحه 73]



كاركرد ديگري كه در راستاي امر تبليغ مي توان براي مسجد يادآور شد سنت «وعظ» است. «موعظه» از زمان پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) متداول بود و ايشان شخصاً در مسجد به اين امر مي پرداختند و گاه خطبه ها به آن اختصاص مي دادند و مردم را پند مي دادند و با طرح مطالب حكمت آميز اذهان مسلمين را آماده هدايت مي كردند. بعدها اصحاب پيامبر نيز به طور وسيع از اين رويه پيروي مي كردند و حتي برخي از اصحاب بزرگترين وظيفه خود را موعظه مردم متناسب با آنچه از پيامبر آموخته بودند مي دانستند. پس از آنها نيز علماي دين همواره بر اين امر تأكيد داشتند. موعظه آنچنان در مساجد اسلام جا افتاده است كه به ندرت سخنراني را مي توان يافت كه حداقل بخشي از سخنان خود را به آن اختصاص ندهد. لازم به ذكر است كه به دليل غالب بودن وجه ديني اين كاركرد و اصطكاك كمتر آن با مسائل سياسي در دوره هاي بعد نيز اين كاركرد در مساجد به طور جدي دنبال مي شد و هيچ مانعي بر سر راه آن به وجود نمي آمد، بلكه همواره به آن تشويق نيز مي شده است. و گاه حتي فعاليت مساجد در دوره هايي به همين وعظ و موعظه محدود شده است. لذا مي توان از «وعظ» به عنوان پايدارترين كاركرد مساجد در طول تاريخ اسلام از صدر تا كنون نام برد.

از جمله فعاليتهاي ديني ديگري كه در مساجد انجام مي شد آموزش و تعليم احكام و مبادي دين بود كه در بخش آينده بيشتر به آن پرداخته مي شود. پيامبر شخصاً مبادي و اصول دين و احكام و دستورات آنها را در مسجد به مردم تعليم مي دادند و همواره در طول روز پاسخگوي سؤالات ديني و فقهي مردم بودند و گاه نيز برخي اصحاب آگاه و متبحر در امر دين را مأمور اين تعليمات مي كردند. تعليم و قرائت قرآن كريم هم از امور جاري و روزمره مساجد بود و همواره صوت قرآن از



[ صفحه 74]



مساجد به گوش مي رسيد. اين امور به عنوان مهمترين كاركردهاي ديني و تبليغي مساجد مطرح است كه در همه ادوار اسلام به ويژه دوران صدر اسلام به طور جدي رايج بوده و مساجد ازبرپايي آنها پررونق بوده است. در فصول بعدي خواهيد ديد كه كاركرد ديني مساجد گرچه تحولاتي را بعضاً منفي و نامطلوب شاهد بود اما هرگز دچار افول و يا تغييرات بنيادين نشد و كاركرد خود را همچون برخي كاركردهاي ديگر از دست نداد.