پيش از اين اشاره كرديم كه بدون ترديد درخشان ترين فراز حيات مساجد در طول تاريخ تمدن اسلامي دوران صدر اسلام است. چرا كه در اين دوران مساجد جايگاه و همه كاركردهاي واقعي خود را به كامل ترين شكل دارا بودند و در همه عرصه هاي زندگي اجتماعي مردم نقشي كاملا برجسته و مطلوب داشتند.

بايد خاطرنشان ساخت كه در صدر اسلام مساجد صرفاً مراكز انجام دادن اعمال عبادي تلقي نمي شدند. بلكه همچنين مكانهايي براي انجام دادن فعاليتهاي اداري، اقتصادي، اجتماعي، سياسي، قضايي، و نظامي جامعه مسلمانان نيز محسوب مي شدند. [1] .

«وقتي كه مسجد مدينه توسط پيامبر گرامي اسلام بنا نهاده شد، اين قلب تپنده امت اسلام به عنوان مركز عبادت، مركز سياست، مركز قضاوت و مركز



[ صفحه 66]



آموزش و مورد توجه و مراجعه آحاد مسلمين بود. اين يگانگي گوياترين تجلي وحدت ابعاد مختلف معنوي و مادي زندگي فردي و جمعي مسلمين بود.» [2] .

در مسجد نماز جمعه و جماعت برپا مي شد و مسلمانان براي تعليم دين و شنيدن وعظ و خطابه در آن جمع مي شدند، همچنين مساجد محل قضاوت و داوري ميان مردم، تدريس علوم مختلف ديني، قرائت قرآن و پرسش و پاسخهاي علمي و محل شب به روز آوردن مسافران و غريبان بود. علاوه بر اين مساجد پايگاه سياسي جامعه و منبر آن تريبون رسمي حكومت و محل انتصاب فرمانداران و فرماندهان و ابلاغ احكام و دستورات و نيز مكان شور و مشورت و انتشار اخبار و گزارشهاي تازه و بعضاً گفتگو درباره مسائل مالي و بازرگاني و معاملات تجاري به شمار مي رفت.

اين روند محدود به دوران پيامبر نبود. پس از ارتحال نبي اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) خلفاي راشدين نيز به همان ترتيب از مساجد استفاده كردند. خليفه هم به عنوان امام جماعت و هم به عنوان خطيب جامعه مؤمنان به شمار مي آمد و با همان قدرت و اقتدار پيامبر بر منبر مي نشست و احكام و سياستهاي خود را بيان مي كرد. [3] .

اين كاركردهاي متعدد، مسجد را به مركز بي بديل جامعه اسلامي تبديل كرده بود. اما تحولات و افولهايي كه در دوره هاي بعد به تدريج اين كاركردها را تحت الشعاع قرار داد، آرام آرام مسجد را از مركز جامعه به حاشيه راند.

در اين فصل تلاش شده است در نگرشي نسبتاً اجمالي كاركردهاي مختلف



[ صفحه 67]



ديني، علمي و آموزشي، فرهنگي، سياسي، اجتماعي و قضايي مساجد در صدر اسلام بررسي شود. و در ضمن در بخشي مستقل ويژگيها و كاركرد منبر به عنوان يكي از اجزاي مهم و اصلي مساجد نيز تبيين گردد.