با توجه به وجود تعاريف متعدد از فرهنگ و تمدن بايد يك تعريف نسبتاً كلي كه تا حدودي جامع همه تعاريف ديگر باشد را مبنا قرار دهيم تا براساس آن بتوانيم تمدن اسلامي را نيز مورد بررسي قرار دهيم، آن تعريف كلي عبارت است از اينكه «تمدن وجه عملي و فيزيكي حيات بشري مي باشد، در برابر فرهنگ كه وجه نظري حيات بشري است.»

در بيان معناي اصطلاحي تمدن اسلامي نيز با تكيه بر تعريف فوق براي تمدن بايد گفت كه تمدن اسلامي عبارت از آن دسته نمودهاي عيني و فيزيكي است كه در تمدن بشري با پشتوانه فرهنگ اسلامي به وجود آمده و يا بعضاً تحولات گسترده اي كه در برخي نهادها و نمودهاي عيني جامعه بشري با اين پشتوانه پديد آمده است. اين يك معناي اصطلاحي كلي براي تمدن اسلامي است. لذا براي فهم دقيق تر آن اندكي اين معنا را شرح مي دهيم.

اسلام به عنوان دين خاتم در منطقه اي ظهور مي كند كه در آن سابقه رشد نهادهاي فرهنگي و تمدني اگر ساقط نباشد، بسيار محدود است. اصولاً اعراب تمايل زيادي به تمدن گريزي يا حتي تمدن ستيزي داشتند و اين البته به علت حرّيت فردي بود كه در ميان عرب بسيار قوي بود و تحت هيچ شرايطي حاضر نبودند اين آزادي فردي را از دست بدهند كه البته اين مورد بحث ما نيست. روايات و قرائن تاريخي كه از اوضاع عرب دوره جاهليت در دست است به ويژه از نواحي مركزي عربستان حاكي از يك نوع عقب افتادگي بسيار شديد است كه انسان را شگفت زده مي كند. بايد توجه داشته باشيم كه اين در زماني است كه در نزديكي جزيرةالعرب تمدنهايي مثل ايران و مصر و شامات و در فاصله اي دورتر



[ صفحه 21]



تمدنهاي هند و يونان بعضاً در اوج شكوه و تلألؤ خود به سر مي برند.

در يك چنين بستري پيامبر اسلام (صلي الله عليه وآله وسلم) ظهور مي كند و رسالت را با خواندن آغاز مي كند و درست از همان نخستين لحظات بعثت تأسيس نهادهاي فرهنگي و تمدني در دستور كار رسالت پيامبر قرار مي گيرد و پس از آن نيز آن حضرت با پشتوانه فرهنگ آسماني اسلام به جدّ شروع به تأسيس نهادهاي مختلف فرهنگي، سياسي، نظامي، اقتصادي و اجتماعي مي كند كه همين نهادها پايه هاي اوليه تأسيس تمدن اسلامي را تشكيل مي دهد.

شايد بهترين مثال از اين نهادها مسجد باشد كه با آنچه در تبيين مفهوم تمدن اسلامي گفته شد مناسبت كامل دارد. مسجد نهادي ا ست كه از بطن اسلام جوشيده است و كاركردهاي متعددي نيز براي آن درنظر گرفته مي شود. و البته مشابه مسجد موارد ديگري چون مفاهيم زكات و جهاد و امر به معروف و نهي از منكر را نيز مي توان نام برد كه همگي يا به وسيله اسلام تأسيس شده اند يا توسط اسلام اصلاح و متحول شده اند و با تكيه بر آنها مي توان مفهوم تمدن اسلامي را مورد بررسي قرار داد.



[ صفحه 25]