(و من الليل فتهجد به نافلة لك عسي ان يبعثك ربك مقاما محمودا)

«پاسي از شب را از خواب برخيز و قرآن (و نماز) بخوان، اين يك وظيفه اضافي براي تو است، تا پروردگارت تو را به مقامي در خور ستايش برانگيزد.»

«و من الليل فتهجد به» [1] مفسران معروف اسلامي اين تعبير را اشاره به نافله ي شب كه در فضيلت آن روايات بي شماري وارد شده است دانسته اند، هر چند آيه صراحت در اين مسأله ندارد ولي با قرائن مختلفي كه در دست است اين تفسير روشن به نظر مي رسد.

سپس مي گويد: «اين يك برنامه اضافي است، علاوه بر نمازهاي فريضه براي تو» (نافلة لك)

بسياري اين جمله را دليل بر آن دانسته اند كه نماز شب بر پيامبر صلي الله عليه و اله



[ صفحه 116]



واجب بوده است. زيرا «نافله» به معني «زياده» است، اشاره به اين كه اين فريضه اضافي مربوط به تو است.

به هر حال در پايان آيه نتيجه اين برنامه الهي روحاني و صفابخش را چنين بيان مي كند: «باشد كه در پرتو اين عمل، خداوند تو را به مقام محمود مبعوث كند» (عسي ان يبعثك ربك مقاما محمودا)

بدون شك مقام محمود مقام بسيار برجسته اي است كه ستايش برانگيز است (چرا كه محمود از ماده حمد به معني ستايش مي باشد.)

نكته ها:

1 - نماز شب يك عبادت بزرگ روحاني

غوغاي زندگي روزانه از جهات مختلف، توجه انسان را به خود جلب مي كند و فكر آدمي را به وادي هاي گوناگون مي كشاند، به طوري كه جمعيت خاطر و حضور قلب كامل، در آن بسيار مشكل است. اما در دل شب و به هنگام سحر و فرو نشستن غوغاي زندگي مادي، و آرامش روح و جسم انسان در پرتو مقداري خواب، حالت توجه و نشاط خاصي به انسان دست مي دهد كه بي نظير است.

آري در اين محيط آرام و دور از هر گونه ريا و تظاهر و خودنمايي و توأم با حضور قلب، حالت توجهي به انسان دست مي دهد كه فوق العاده روح پرور و تكامل آفرين است.

به همين دليل دوستان خدا هميشه از عبادت هاي آخر شب، براي تصفيه ي روح و حيات قلب و تقويت اراده و تكميل اخلاص، نيرو مي گرفته اند.

در آغاز اسلام نيز پيامبر صلي الله عليه و اله با استفاده از همين برنامه روحاني، مسلمانان را پرورش داد و شخصيت آنها را آن قدر بالا برد كه گويي آن انسان سابق نيستند، يعني از آنها انسان هاي تازه اي آفريد، مصمم، شجاع،



[ صفحه 117]



با ايمان، پاك و با اخلاص و شايد مقام محمود كه در آيات فوق به عنوان نتيجه نافله شب آمده است اشاره به همين حقيقت نيز باشد.

بررسي رواياتي كه در منابع اسلام در فضيلت نماز شب وارد شده نيز روشنگر همين حقيقت است؛ به عنوان نمونه:

1 - پيغمبر اكرم صلي الله عليه و اله مي فرمايد: «خيركم من اطاب الكلام و اطعم الطعام و صلي بالليل و الناس نيام»؛ بهترين شما كساني هستند كه در سخن گفتن مؤدبند. گرسنگان را سير مي كنند و در شب در آن هنگام كه مردم خوابند نماز مي خوانند. [2] .

2 - اميرمؤمنان علي عليه السلام مي فرمايد: «قيام الليل مصححة للبدن و مرضاة للرب عزوجل و تعرض للرحمة و تمسك باخلاق النبيين»؛ قيام شب موجب صحت جسم و خشنودي پروردگار و در معرض رحمت او قرار گرفتن و تمسك به اخلاق پيامبران است. [3] .

3 - امام صادق عليه السلام به يكي از يارانش فرمود: «لا تدع قيام الليل فان المغبون من حرم قيام الليل»؛ دست از قيام برمدار، مغبون كسي است كه از قيام و عبادت شب محروم گردد. [4] .

4 - رسول خدا صلي الله عليه و اله مي فرمايد: «من صلي بالليل حسن وجهه بالنهار»؛ كسي كه نماز شب بخواند صورت (و سيرتش) در روز نيكو خواهد بود. [5] .

حتي در بعضي از روايات مي خوانيم كه اين عبادت به قدري اهميت دارد كه جز پاكان و نيكان موفق به آن نمي شوند!

5 - مردي نزد علي اميرمؤمنان عليه السلام آمد و عرض كرد: من از نماز شب محروم شدم. علي عليه السلام فرمود: «انت رجل قد قيدتك ذنوبك»: تو كسي هستي كه گناهانت تو را به بند كشيده است. [6] .



[ صفحه 118]



6 - در حديث ديگري از امام صادق عليه السلام مي خوانيم: «ان الرجل ليكذب الكذبة و يحرم بها صلوة الليل فاذا حرم بها صلوة الليل حرم بها الرزق»؛ انسان گاهي دروغ مي گويد و سبب محروميتش از نماز شب مي شود، هنگامي كه از نماز شب محروم شد از روزي (و مواهب مادي و معنوي) نيز محروم مي شود. [7] .

7 - با اين كه مي دانيم كسي همچون علي عليه السلام هرگز ترك نماز شب نمي كرد در عين حال اهميت موضوع تا آن پايه است كه پيامبر صلي الله عليه و اله در وصايايش به او فرمود: «اوصيك في نفسي بخصال فاحفظها - ثم قال اللهم اعنه -... و عليك بصلوة الليل، و عليك بصلوة الليل، و عليك بصلوة الليل!»؛ تو را به اموري سفاش مي كنم همه را حفظ كن - سپس فرمود: خداوندا! او را بر انجام اين وظايف ياري فرما - تا آن جا كه فرمود: بر تو باد به نماز شب، بر تو باد به نماز شب، برتو باد به نماز شب. [8] .

8 - پيامبر اسلام صلي الله عليه و اله به جبرئيل فرمود: مرا پند ده. جبرئيل گفت: «يا محمد عش ما شئت فانك ميت، و احبب ما شئت فانك مفارقه، و اعمل ما شئت فانك ملاقيه، و اعلم ان شرف المؤمن صلوته بالليل، و عزه كفه عن اعراض الناس»؛ اي محمد! هر چه مي خواهي عمر كن اما بدان كه سرانجام خواهي مرد. و به هر چه مي خواهي دل ببند اما بدان سرانجام از آن جدا خواهي شد. و هر عملي مي خواهي انجام ده ولي بدان سرانجام، عملت را خواهي ديد. و نيز بدان كه شرف مؤمن نماز شب او است. و عزتش خودداري از ريختن آبروي مردم است. [9] .

اين اندرزهاي ملكوتي جبرئيل كه همه حساب شده است نشان مي دهد كه نماز شب آنچنان شخصيت و تربيت و روحانيت و ايماني به



[ صفحه 119]



انسان مي دهد كه مايه شرف و آبروي او است همان گونه كه ترك مزاحمت نسبت به مردم سبب عزت خواهد شد.

9 - امام صادق عليه السلام مي فرمايد: «ثلاثة هن فخر المؤمن و زينة في الدنيا و الاخرة، الصلوة في آخر الليل و يأسه مما في ايدي الناس و ولاية الامام من آل محمد»

«سه چيز است كه افتخار مؤمن و زينت او در دنيا و آخرت است: نماز در آخر شب. و بي اعتنايي به آنچه در دست مردم است. و ولايت امام از اهل بيت پيامبر صلي الله عليه و اله [10] .

10 - از همان امام نقل شده كه فرمود: هر كار نيكي كه انسان با ايمان انجام مي دهد پاداشش در قرآن صريحا آمده جز نماز شب كه خداوند به خاطر اهميت فوق العاده اش آن را با صراحت بيان نفرموده، همين قدر فرموده است: «تتجافي جنوبهم عن المضاجع يدعون ربهم خوفا و طمعا و مما رزقناهم ينفقون - فلا تعلم نفس ما اخفي لهم من قرة اعين جزاء بما كانوا يعملون»؛ آنها شب هنگام از بسترها بر مي خيزند و پروردگارشان را با بيم و اميد مي خوانند و از آنچه به آنها روزي داده ايم انفاق مي كنند، اما هيچ كس نمي داند خداوند چه پاداش هايي كه موجب روشني چشم ها مي شود در برابر اعمالشان قرار داده است.» [11] .

2 - مقام محمود چيست؟

«مقام محمود» چنان كه از لفظش پيدا است معني وسيعي دارد كه شامل هر مقامي كه در خور ستايش باشد مي شود ولي مسلما در اين جا اشاره به مقام ممتاز و فوق العاده اي است كه براي پيامبر در سايه عبادت هاي شبانه و نيايش در دل سحر حاصل مي شده است.

معروف در ميان مفسرين اين است كه اين مقام همان شفاعت كبراي



[ صفحه 120]



پيامبر است.

اين تفسير در روايات متعددي نيز وارد شده است: «در تفسير عياشي از امام باقر عليه السلام يا امام صادق عليه السلام مي خوانيم كه در تفسير جمله ي «عسي ان يبعثك ربك مقاما محمودا» فرمود: «هي الشفاعة».

بعضي از مفسران كوشش كرده اند كه از مفهوم خود آيه اين حقيقت را دريابند: آنها معتقدند كه جمله «عسي ان يبعثك» دليل بر اين است كه اين مقامي است كه خدا در آينده به تو خواهد داد. مقامي است كه ستايش همگان را بر مي انگيزد؛ زيرا سودش به همگان مي رسد، (چرا كه محمود در جمله بالا مطلق است و هيچ گونه قيد و شرطي ندارد).

از اين گذشته حمد و ستايش در برابر يك عمل اختياري است، و چيزي كه واجد همه ي اين صفات باشد چيزي جز شفاعت عامه پيامبر صلي الله عليه و اله نيست.

اين احتمال نيز و جود دارد كه مقام محمود همان نهايت قرب به پروردگار است كه يكي از آثارش شفاعت كبري مي باشد.

گرچه مخاطب در اين آيه ظاهرا پيامبر صلي الله عليه و اله است، ولي از يك نظر مي توان حكم آن را تعميم داد و گفت همه افراد با ايمان كه برنامه الهي روحاني تلاوت و نماز شب را انجام مي دهند سهمي از مقام محمود خواهند داشت و به ميزان ايمان و عمل خود به بارگاه قرب پروردگار راه خواهند يافت، و به همان نسبت مي توانند شفيع و دستگير واماندگان در راه شوند؛ زيرا مي دانيم هر مؤمني در شعاع ايمان خود از مقام شفاعت برخوردار خواهد بود، ولي مصداق اتم و اكمل اين آيه شخص پيامبر صلي الله عليه و اله است. [12] .



[ صفحه 121]