بناي تاريخي مذهبي مسجد كبود از آثار ارزش مند دوره قراقويونلو مي باشد كه به دستور جهان شاه كه شهر تبريز را پايتخت خود قرار داده بود و به سركاري عزالدين قاپوچي بنا گرديده و با



[ صفحه 61]



استناد به كتيبه برجسته سردرب به سال 870 هـ .ق ساختمان آن به اتمام رسيده است.

سلطنت جهان شاه از سال 839 هـ.ق آغاز و تا 872 هـ.ق ادامه داشت كه وي به دست اوزون حسن از طايفه آق قويونلو كشته شد و بساط اقتدار حكومتي وي كه از آسياي صغير تا خليج فارس و هرات و ماوراءالنّهر گسترده شده بود برچيده شد. بناي اصلي در مقام مسجد مقبره، داراي صحن وسيعي بوده كه در آن مجموعه اي از ساختمان ها از جمله مدرسه و حمام و خانقاه و كتابخانه و... ساخته شده بود كه متأسفانه آثاري از آن ها به جا نمانده است.

خصوصيت بارز و شهرت وافر مسجد كبود با معماري ويژه تلفيقي و اعجاب انگيز آن بيشتر به خاطر كاشي كاري معرق و تلفيق آجر و كاشي، اجراي نقوش پركار و در حد اعجاز آن مي باشد، كه زينت بخش سطوح داخلي و خارجي بنا بوده است. در متن كتيبه برجسته سر درب باشكوه و پر نقش و نگار آن، عمارت مظفريه و نيز نام نعمت الله بن محمد البواب، خطاط و احتمالاً طراح نقوش كه از هنرمندان برجسته خوش نويسي آذربايجان بوده، درج شده است.

چنين تصور مي شود كه ساختمان مسجد كبود به مثابه يادمان از پيروزي هاي جهان شاه برپا گرديده است به طوري كه در اين خصوص مي توان به سوره «فتح» كه به صورت كامل و به شكل برجسته، زينت بخش دور تا دور بالاي شبستان بزرگ مي باشد اشاره نمود. نام جهان شاه در كتيبه بالاي درب ورودي نقش بسته كه قبلاً روكش طلايي داشته است.

مسجد كبود داراي دو مناره باريك و بلند در منتهي اليه شرق و غرب ضلع شمالي بوده است، در پشت درب ورودي به شبستان بزرگ، يك بيت شعر فارسي به خط ثلث نوشته شده بدين مضمون:



كــردار بيــار و گــرد گفتـار مگـرد

چون كرده شود، كار بگويد كه، كه كرد





[ صفحه 62]



شبستان بزرگ را از سه طرف رواق ها در بر گرفته و بر بالاي آن گنبد دو پوشي به قطر تقريبي 17 متر قرارگرفته است. شبستان كوچك كه در حكم مكاني خصوصي و مقبره سلطنتي در نظر گرفته شده بود، در سمت جنوب بنا واقع شده و با قطعات سنگ مرمر ازاره بندي شده بود كه آيات قرآني به خط زيباي ثلث و به صورت برجسته زينت بخش قسمت فوقاني سنگ هاست.

كاشي كاري آن صرفاً به رنگ لاجوردي و عمدتاً از قطعات شش ضلعي كار شده بود و تمام سطح سقف آن زرنگار (نقاشي با آب طلا) و كف شبستان ها به احتمال قوي مرمرين بوده است. نقش و نگار نقاشي معرق مسجد شامل گره بندي هاي هندسي، گل و بوته اسليمي و ختايي و كتيبه هاي مختلف كه مجموعاً حكايت از زيبايي خارق العاده اي داشته است.

آرام گاه جهان شاه و نزديكان وي در انتهاي شبستان كوچك در داخل سرداب بوده است. زلزله مهيب سال 1193 هـ .ق باعث ويراني شهر تبريز و كشته شدن عده زيادي از مردم آن گشته و از مسجد كبود بجز سر درب و چندين جرز پايه بر جا نمي گذارد و در فاصله بين سال هاي پس از زلزله تا شروع مرمت، درب ورودي اصلي و قطعات مرمرين و ... به تاراج ميرود.

مسجد كبود در سال 1310 هـ.ش در فهرست آثار ملي به ثبت رسيد و بيشترين مرمت آن تا سال 1343 انجام پذيرفته و در فاصله سال 1352-54 بازسازي شد.

گنبدهاي بالاي شبستان ها به همت مرحوم اسماعيل ديباج و دفتر فني حفاظت آثار باستاني و به دست تواناي معمار شهير و فقيد آذربايجان، استاد رضا معماران جامه عمل پوشيد. اينك كار محوطه



[ صفحه 63]



سازي و بازيافت نقش و نگار كتيبه هاي داخل مسجد در دست اجرا است [1] .