از اموري كه در پيدايش حضور قلب مؤثر است ياد مرگ و القاي اين مطلب كه شايد «اين نماز آخرم باشد» است. اگر انسان به فكر مردن باشد و معتقد باشد كه هر لحظه امكان وقوع مرگ هست و شايد اين نماز، نماز وداع باشد، نماز را به بهترين وجه به جا مي آورد، چرا كه اميدي به جبران نيست و لحظاتي بيشتر فرصت ندارد و بعد از آن به جهان ابدي وارد خواهد شد و در آن جا به حساب اعمالش رسيدگي مي شود.

اگر نمازگزار قبل از نماز، مرگ خويش را به ياد آورد و با همان حال به نماز مشغول شود و در طول نماز هم بر اين حال باقي باشد، نمازش با حضور قلب خواهد شد. حضرت صادق عليه السلام مي فرمايد:

اذا صليت صلاة فريضة فصل لوقتها صلاة مودع يخاف أن لا يعود اليها أبدا؛ [1] .

هنگامي كه نماز واجب را مي خواني، در وقتش بخوان مانند كسي كه نماز وداع مي خواند و مي ترسد كه بعد از اين، توفيق نماز خواندن نيابد.

البته حالت وداع گرفتن، مطلبي نيست كه مختص عبادت باشد، بلكه اين موضوع در تمام شئون زندگي جاري و ساري است؛ مثلا اگر ساعت



[ صفحه 126]



آخر امتحان و يا سرعت آخر وداع با دوست يا خانواده باشد، براي انسان خيلي باارزش و پراهميت به نظر خواهيد رسيد، لذا تمام تلاش خود را مي كند از آن وقت موجود، بهترين استفاده را ببرد.

علت اين كه ما از مسائل سرنوشت ساز به سادگي رد مي شويم آن است كه مي گوييم هنوز فرصت باقي است لذا دائما امروز و فردا مي كنيم، غافل از آن كه اولا، در هر زماني بايد كار مخصوص خود آن زمان انجام گيرد. ثانيا، زمان مردن هيچ كس معلوم نيست و چنان چه خيال هميشه ماندن را در سر داريم، بدانيم كه هيچ كس ماندني نيست، حتي پيغمبر خدا و اولياي خدا نيز رفتند و از همين جهت است كه خداوند به پيغمبر صلي الله عليه و آله مي فرمايد:

(انك ميت و انهم ميتون)؛ [2] .

قطعا تو مي ميري و آنان نيز خواهند مرد.

نتيجه آن كه با القاي حقيقتي به نام مرگ و حساب و كيفر، اهميت عبادت به قلب تلقين مي شود و يقينا چنين قلبي هنگام نماز، متوجه معبود خواهد بود.