از اسباب بي توجهي و غفلت در نماز، عادت به عبادت است؛ به اين معنا كه انسان، اصل نماز و افعال و اذكار آن را از روي عادت به جا آورد؛ به طوري كه به حقيقت و روح نماز (حضور قلب) توجه نداشته باشد.

اولا، عادت يعني انس و خوي گرفتن به عملي يا چيزي، به گونه اي كه



[ صفحه 87]



آدمي، به راحتي و بدون زحمت و به صورت خودكار، آن عمل را انجام دهد.

ثانيا، عادت اقسامي دارد: عادت فعلي و انفعالي. [1] عادتي كه در روايات و علم روان شناسي از آن نهي شده است، عادت انفعالي است كه مورد بحث ما است. عادت انفعالي، عادتي است كه انسان تحت تأثير يك عامل خارجي عملي را انجام مي دهد، همانند اكثر عاداتي كه ما داريم.

ثالثا، عادات انفعالي، نشانه ها و ويژگي هايي دارد كه ذكر مي كنيم:

1. براي انسان، حالت انس ايجاد كرده و موجب اسارت و وابستگي انسان به عمل يا چيزي مي گردد؛ به طوري كه اختيار، اراده و آزادي را از انسان سلب مي كند و در حقيقت، اين انسان نيست كه عمل مي كند، بلكه خود عمل به صورت خودكار، بدون اراده ي آدمي از روي عادت انجام مي شود. كانت، فيلسوف آلماني در اين باره مي گويد:

هر اندازه عادات بشر زياد باشد، استقلال و آزادي اش كمتر مي شود.

2. عادت انفعالي، ارزش و آثار سازنده ي يك عمل را از ميان مي برد؛ يعني اگر يك كار و عمل اخلاقي و خدايي به صورت عادت درآيد، ارزش خود را از دست مي دهد، چرا كه ارزش عمل به آگاهانه و ارادي بودن آن است و عمل معتاد به صورت عادت و ناخودآگاه و خودكار انجام مي شود، كه در نتيجه از محتواي حقيقي خود خالي مي شود. به عبارت ديگر، ارزش هر كاري به آن است كه اراده و توجه آدمي به آن كار تعلق گيرد، در حالي كه



[ صفحه 88]



عادت موجب مي شود اراده و روح عمل (توجه) از آدمي سلب شود؛ به گونه اي كه عمل، خودكار و ماشين وار انجام گيرد.

3. كاري كه در ابتدا مشكل به نظر مي آيد، با تمرين و تكرار آسان مي شود؛ به گونه اي كه به صورت عادت در مي آيد و هر چه بر عادت افزوده شود، كار آسان تر و ساده تر انجام مي گيرد.

4. عملي كه به صورت عادت درآيد، ترك آن مشكل مي گردد؛ چنان كه امام حسن عسكري عليه السلام مي فرمايد:

رد المعتاد عن عادته كالمعجز؛ [2] .

برگشتن معتاد از عادت، كاري شبيه معجزه است (بسيار دشوار است).

5. هر چه بر عادت انسان افزوده شود، از توجهش به عمل كم مي شود؛ يعني عمل او بر اثر عادت، از حالت ارادي و آگاهانه بودن خارج شده و به يك عمل غيرآگاهانه تبديل مي شود. اين كه روح و حقيقت بيشتر اعمال و سنت هاي مذهبي فراموش شده، به همين جهت است كه آن امور به صورت عادت درآمده و روح اعمال، فراموش شده و تنها ظاهر اعمال، هدف قرار گرفته است.