در حديث، وارد است كه؛

«خداي تعالي! فرمود:

اي آفريدگان! - كه؛ در نعمت سرشار، غوطه وريد! - بگوئيد:

[تنها، تو را مي پرستيم!] اي خدائي كه؛ نعمت فراوان و رحمت گوناگون، به ما ارزاني داشته اي! با ذلت و كرنش و فروتني! بدون ريا و شهرت و جاه! - خالصانه! - تو را فرمانبرداريم!. [و تنها از تو، ياري مي طلبيم!] بر طاعت و بندگي ات - آن چنان كه فرمودي - از تو كمك مي خواهيم. و از دنياي خود، آنچه از او نهيش كردي، حذر كنيم! و تقوي، پيشه ي خود سازيم. و از شيطان [كه از درگاه مقدست دور است!] و از جن و انس گمراه كننده ي سركش! و از ستمگران آزار پيشه! به دامن عصمت و پاكي ات چنگ زنيم!.» [1] .

و از رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم، روايت است كه؛

«خداي عزوجل! فرمود:

بگوئيد: اياك نستعين.

(يعني:) بر طاعت و بندگي ات (تنها از تو كمك مي خواهيم!) و در كنار زدن حيله و شر دشمنانت، (اي خدا! از تو كمك مي جوئيم!) و آنچه بفرمائي! أمر، أمر تو است!.» [2] .

بعد از آنكه؛ مولي سبحانه! در آيات اول (اين سوره)، دقايق و نكات مهم شناسائي مبدأ و معاد (بنيادي) را بيان نمود! و به (فرمانبران و) بندگان خويش، آگهي داد كه:

[او است، پروردگار جهان و جهانيان! و به سوي او است، بازگشت هر چيزي! و براي او است، ملك و نعمت و رحمت دو جهان! و از اين رو؛ هر ستايش و ثنائي را شايسته!.

و بعد از آنكه؛ نمايان ساخت كه؛ بر عالميان، فرض است كه بر آستانش خاضع و فروتن آيند! و به طاعت و بندگي اش، طوق ذلت و خواري! به گردن نهند! و خواست؛ روش حق و حقيقت را در أفعال و كردار بندگان - از حيث «جبر و تفويض،» - به پا كند؛] فرمود:

«اياك نعبد و اياك نستعين»

اشاره بر اينكه، أفعال بندگان، براي آنها آفريده شده! آنها، به ياري پروردگار - به گناه و عصيان -، دامن خويش، نيالايند! و به نيروي او، توفيق طاعت و بندگي حاصل كنند!.

و اشاره بر اينكه؛ بندگي مطلوب خدا، آن عبادت خالصي است، كه؛ از بندگان، با اراده و اختيارشان، صادر شود! - در حالي كه؛ از خدا، بر استكمال طاعت و سنت و اداي وظيفه اش ياري بجويند! -

اين است معني: «الأمر بين الأمرين»، كه با «اياك نعبد»، جبر از بين مي رود، و با «اياك نستعين»، تفويض!.

و امام صادق عليه السلام، بر آن [قدري] [3] به همين آيه، استشهاد كرد و دليل آورد. چنانكه؛ در تفسير



[ صفحه 38]



عياشي، با سندش از برخي از أصحاب ما وارد است كه:

«عبدالملك مروان، به عامل مدينه، (پيامي) فرستاد كه:

[محمد بن علي بن الحسين [4] را نزد من بفرست، ولي؛ ترس و نگراني و اضطراب! در او، ايجاد مكن، و



[ صفحه 39]



حوائجش را برآور!.]

چون؛ مردي از [قدريه] بر عبدالملك، وارد شده بود، كه؛ تمامي أهل شام، از مجادله اش عاجز بودند. بدين جهت؛ عبدالملك گفت:

[مرد اين ميدان، - فقط - محمد بن علي است (و اين لباس، تنها، به قامت او، برازنده است!)]

پس؛ به نماينده ي مدينه، (پيامي فرستاد، و) نوشت كه؛

[وسائل آمدن محمد بن علي را، پيش من - فراهم كن!]

او هم، نامه را به حضورش آورد. امام باقر عليه السلام، فرمود:

[من، پير سالخورده ام! براي بيرون آمدن، تاب و توانائي ندارم! اين پسرم - جعفر - را به جاي من، نزد او بفرست.]

زماني كه؛ امام صادق عليه السلام، پيش عبدالملك أموي آمد، عبدالملك، آن جناب را به خاطر جثه ي كوچك! و صغر سنش! تقبيح نمود! و از اينكه؛ مرد [قدري] و او را گرد آورد، اكراه داشت! - مبادا كه؛ [قدري]، پيروز گردد!.

مقدم گرامي امام صادق عليه السلام، - براي مجادله ي [قدري] - بين مردم شام، دهن به دهن، منتشر گشت.

فرداي آن روز، سر رسيد! و مردم، براي (تماشاي) مجادله ي آنها، گرد آمدند. عبدالملك أموي! به امام صادق عليه السلام، گفت:

مطلب، اين است كه؛ حركات اين مرد [قدري،] ما را عاجز كرده! به پدرت نوشتم كه؛ [تو] و [او] را گردهم آورم [5] نزد ما، أحدي باقي نمانده كه؛ از مجادله اش سالم در آيد! (آنچنان، زبردست و ماهر است، كه بر همگان، فائق و پيروز! گشته است!).

امام صادق عليه السلام، فرمود:

يقين بدان! خدا، ما را بس! كه بر او، پيروز شويم.».

راوي گويد:

«چون، به گرد هم آمدند، [قدري]، به امام صادق عليه السلام، گفت:

از هر چه خواهي، بپرس.

امام، به او فرمود:

سوره ي حمد را بخوان!

(او هم) خواند. و عبدالملك أموي - در حالي كه؛ من با او بودم - مي گفت:

(واقعا!) چه مطالبي، بر ضد ما، در سوره ي حمد است!

انا لله و انا اليه راجعون!»

راوي، اضافه نمود كه:

«قدري، شروع كرد، به خواندن سوره ي حمد، تا رسيد به [اياك نعبد و اياك نستعين]، بلادرنگ! امام به او فرمود:



[ صفحه 40]



[تأمل كن! كمك، از چه كسي مي طلبي؟!.

اگر؛ حق به جانب تو است، چه احتياجي به كمك داري؟!]

طرف، بيچاره شد! - فبهت الذي كفر! -

و خدا، گروه ستم پيشه را هدايت نمي كند!» [6] .

و اما؛