براي آنان مراتبي است كه عمده آن به دو مرتبه است:

يكي حضور در عبادت اجمالاً. آن چنان است كه در عين اشتغال به عبادت، هر عبادتي باشد، چه از باب طهارات مثل وضو و غسل و چه از باب نماز و روزه و حج و ديگر امور انسان به طريق اجمال ملتفت باشد كه ثناي معبود مي كند گر چه خود نمي داند كه چه ثنايي مي كند و چه اسمي از اسماي حق را مي خواند.

شيخ عارف كامل ما روحي فدا (آيت الله شاه آبادي)، براي اين



[ صفحه 39]



نحو عبادت مثل مي زدند و آن اين كه: يكي قصيده در مدح كسي بگويد و به طفلي كه معناي آن را نمي فهمد بدهد كه در محضر او بخواند و به طفل بفهماند كه اين قصيده در مدح اين شخص است البته آن طفل كه قصيده را مي خواند اجمالاً مي داند ثناي ممدوح را مي كند گر چه كيفيت آن را نمي داند.

ماها نيز كه طفل ثناخوان حق هستيم و نمي دانيم كه اين عبادات را چه اسراري است و هر يك از اين اوضاع الهيه با چه اسمي از اسما ارتباط دارد و به چه كيفيت ثناي حق است اين قدر بايد ملتفت باشيم كه هر يك از آنها ثنايي است از كامل مطلق و معبود و ممدوح علي الاطلاق كه خود ذات مقدس در اين اوضاع، خود را ثنا فرموده و ما را امر فرموده كه در پيشگاه مقدسش اين نحو ثنا كنيم.

و ديگر از مراتب حضور قلب، حضور قلب در عبادت است تفصيلاً و اين به مرتبه كامله براي احدي ممكن نيست جز خلص اوليا و اهل معارف، ولي بعضي مراتب نازله آن ممكن است براي ديگران كه اول مرتبه آن توجه به معاني الفاظ است در مثل نماز و دعا.