آنچه از اخبار مذكور استفاده مي شود اين است كه نماز شخص غافل پذيرفته نيست مگر به اندازه اي كه حضور قلب داشته باشد و حال آنكه فقها حضور قلب را شرط صحت نماز نمي دانند مگر در نيت و تكبيرة الاحرام پس اين دو مطلب چگونه سازگارند

فرق است ميان قبولي عبادت با كفايت كردن در انجام تكليف، زيرا مراد از قبولي در عبادت نزديكي و قرب بنده است به خدا و حصول ثواب آخرت.

و از اين رو آنچه كفايت مي كند اين است كه بنده تكليف را بجا آورد اگر چه ثوابي بر آن مترتب نباشد و او را به خدا نزديك نكند و مردم در انجام تكليف مختلفند زيرا تكليف به قدر توانايي و طاقت است و بنابراين تكليف كردن همه مردم به حضور قلب در همه نمازها ممكن نيست كه اين را جز اندكي قدرت ندارند. و چون شرط فراگرفتن حضور قلب در همه ي نماز بالضروره ممكن نيست، لذا راهي نمي ماند مگر اين شرط كه كلمه حضور قلب را



[ صفحه 29]



گرچه در يك لحظه بتوان بر آن اطلاق كرد و سزاوارترين لحظه، لحظه تكبير اول و توجه به آن است. پس تكليف به اين مقدار اقتصار و اكتفا مي شود.

و با اين وصف اميدواريم كه حال نمازگزار غافل در همه نماز خود مثل كسي كه نماز را به كلي ترك مي كند نباشد، زيرا وي في الجمله و ظاهراً قدم در راه انجام تكليف نهاده و يك لحظه دل را حاضر كرده و چگونه چنين نباشد و حال آن كه كسي كه در فراموشي با حدث و بدون وضو نماز گزارد و نماز او نزد خدا باطل است و ليكن به حسب فعلش و به اندازه قصور و عذرش مزدي دارد.