اين نكته اي مهم است كه در سالهاي اول و مخصوصاً دوران خردسالي، در نماز به گونه اي عمل كنيم كه كودك احساس جبر و خستگي



[ صفحه 39]



نكند. نماز را براي او امري سنگين و كسل كننده نسازيم. به مصلحت اوست كه نمازها، با ذكرهاي طولاني و ركوع و سجود خسته كننده و طولاني نشود. حتي مستحب است براي كودكاني كه با شما به نماز ايستاده اند، آن را سريع تر بخوانيد. از برخي اذكار مستحبي صرف نظر كنيد. هشيار باشيد كه او طفل است و حال و روحيه شما را ندارد؛ به ويژه كه از بسياري حالات و رفتار شما سر درنمي آورد و معني عبارات شما را نمي فهمد.

ممكن است كودك در سنين خردسالي در وسط نماز به دنبال شيئي جذاب بدود، پرنده اي، حيواني، نظر او را جلب كند و او به دنبالش روان شود. طبيعي است كه در چنين صورتي نماز او باطل مي شود، اما پس از نماز وي را مورد بازخواست قرار نمي دهيم، بلكه بعدها، در فرصتي مناسب، به صورتي دوستانه و حتي با خنده و شادي مي توانيم به او بفهمانيم كه اشتباه كرده است. در ضمن سعي داريم، در طول مدت چند سال، به تدريج، و هنگام احساس نياز، مبطلات نماز و مقدمات و مقارنات آن را به او بياموزيم. هرگز نمي خواهيم كه او مقدمات نماز و يا مبطلات آن را طوطي وار حفظ كند و براي ما بشمارد. حفظ مطالب، غير از فهم عملي آنهاست.

او در دوران خردسالي بايد نماز را نوعي بازي و تفريح، و نوعي همگامي با پدر و مادر، حتي در حد راضي كردن والدين و جلب نظر آنان به حساب آورد، نه يك جبر و تحميل، و نه براي يافتن يك حالت شور و وجد عارفانه!

والدين و مربياني كه اصرار دارند، حتي از روي جبر و اكراه بدون توجه به حال و روحيه ي كودك، او را نمازخوان بار آورند، ناخودآگاه موجب پيدايش لامذهبي هاي آينده و پرورش افرادي عقده اي مي شوند. چنين



[ صفحه 40]



افرادي در نخستين فرصتي كه به قدرت و استقلالي دست يابند، ترك دين و عبادت خواهند گفت و ما شواهد و نمونه ها در اين زمينه كم نداريم. طبيعي است كه مسئوليت اين وضعيت اسفبار بر عهده ي كساني است كه چنين زمينه اي را فراهم ساخته اند.