نماز شب در قرآن


كلمه ي ليل (شب) و مشتقات آن مثل: «ليلة، ليلاً، ليلها، ليال، و غيره» حدود نود بار در قرآن آمده است كه اين همه، نشان از اهميت و ارزش گذاري قرآن براي شب دارد.

در دل شب، بهتر از هر وقت ديگري مي شود، قرآن خواند، در حضور خدا فروتني نمود، اعمال خويش را محاسبه كرد و تصميم قاطعانه براي جبران بدكاري ها و كم كاري هاي گذشته گرفت.

اهميت ساعات سحر و صبح در حدي است كه خداوند متعال به آن سوگند ياد كرده است و مي كند:

(و الصبح اذا أسفر) [1] .

سوگند به صبح هنگامي كه آشكار مي شود.

در آيه اي ديگر مي خوانيم:

(و الصبح اذا تنفس) [2] .

سوگند به صبح، هنگامي كه بر مي دمد و روشني اش در افق



[ صفحه 28]



پديدار مي گردد.

در ميان ساعات شبانه روز، زيباترين و بهترين موقع براي «كسب فيض» و برقراري ارتباط با پروردگار وقت سحر است.

علماي بزرگ و صالحان، سعادت ابدي خود را مديون عبادت ها و شب زنده داري هاي سحرگاهانشان مي دانند، بر همين اساس، با اخلاص و فروتني خاص، شب هنگام، در پيشگاه خداوند به خواندن نماز و تلاوت قرآن و استغفار مي پردازند خداوند در دو آيه از قرآن، كساني را كه سحرگاهان به استغفار مي پردازند، مورد تمجيد قرار مي دهد.

اول آنجا كه مي فرمايد:

(... و المستغفرين بالاسحار.) [3] .

(پرهيزكاران) آمرزش طلبان در سحرگاه.

مورد بعد آنجا كه مي فرمايد:

(... و بالاسحار هم يستغفرون) [4] .

و در سحرگاهان، آمرزش گناهانش را از خدا مي خواستند.

لازمه استغفار سحرگاهي، بيداري در پايان شب است و سنت شريف، از آن به نماز شب و استغفار در قنوت نماز وتر تفسير مي كند. [5] .

در برخي از روايت هاي ديني آمده است كه مقصود از استغفار كنندگان



[ صفحه 29]



در دو آيه ياد شده، همان نمازگزاران سحرگاهند. [6] نيز از امام رضا عليه السلام نقل است كه پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم در قنوت نماز وتر، هفتاد مرتبه استغفار مي كرد. [7] مقصود از پوزش و آمرزش طلبان در آيه ي بالا، كساني اند كه در پايان شب، هفتاد مرتبه در قنوت نماز وتر استغفار كرده و از خداوند پوزش مي طلبند. [8] از امام صادق عليه السلام روايت است كه: «هر كس هنگام سحر استغفار كند از اهل اين آيه به شمار مي آيد.» [9] .

نماز شب توفيقي مي خواهد كه بايد آن را هم از خداوند طلبيد. انسان با تداوم به نماز شب و شب زنده داري و عبادت هاي شبانه مي تواند، به چنان مرتبه اي از كمال و صفاي نفس و قرب خدا برسد كه جز حق نبيند، جز حق نشنود و جز حق نگويد.

از آياتي كه درباره ي نماز شب است، آيات ابتدايي سوره ي مباركه ي مزمل است:

(بسم الله الرحمن الرحيم - يا أيها المزمل - قم الليل الا قليلاً - نصفه أو انقص منه قليلاً - أو زد عليه و رتل القرآن ترتيلاً - انا سنلقي عليك قولاً ثقيلاً - ان ناشئة الليل هي أشد وطئناً أقوم قيلاً - ان لك في النهار سبحاً طويلاً - و اذكر اسم ربك و تبتل اليه تبتيلاً)

به نام خداوند بخشايشگر و مهربان - هان اي جامه به خود پيچيده! پاره اي از شب به جز اندكي از آن را برخيز و زنده



[ صفحه 30]



بدار - يا نصف آن را و يا كمي كمتر از نصف را - و يا اندكي بر نصف بيفزا و قرآن را شمرده شمرده بخوان - آماده باش كه به زودي كلامي سنگين بر تو نازل مي كنيم - (كلامي كه قبلاً بايد خود را براي تحملش آماده كرده باشي) و بهترين وسيله براي صفاي نفس و سخن با حضور قلب گفتن هنگام شب است كه خدا آن را پديد آورده. - چون تو در روز دوندگي و مشاغل بسيار داري - و ذكر خدا را بگو و دست حاجت به سويش دراز كن.

مرحوم كليني رحمه الله شيخ صدوق رحمه الله و شيخ طوسي رحمه الله با سندهاي معتبر به نقل هشام بن سالم از امام صادق عليه السلام روايت كرده اند كه مقصود از اين آيه، سحر خيزي كسي است كه قصد او از آن جز «الله» عزوجل نيست.» [10] .

مرحوم طبرسي رحمه الله مي گويد: «مقصود از «ناشئة الليل» ساعات شبانه است كه پي در پي پديد مي آيند. از امام باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام نقل است كه مقصود از اين آيه، سحر خيزي براي نماز شب است. [11] و نماز شب «اشد وطأ» بسيار عمل سنگين و پر مشقت است؛ زيرا شب، زمان استراحت است و عمل عبادي در آن زحمت دارد. حكيم متأله حضرت آيت الله جوادي آملي «حفظه الله» در اين باره مي گويد: «معناي آيه ي شريفه ي (ان ناشئة الليل...) اين است كه تو در روز كارهاي فراواني داري ولي شب هنگام، مزاحمي نداري و كسب پايگاه محكم و سخن



[ صفحه 31]



مستحكم تنها در سحر ميسر است.» [12] .

در آيه اي ديگر آمده است:

(و من الليل فتهجد به نافلة لك عسي ان يبعثك ربك مقاماً محموداً) [13] .

و پاسي از شب را براي برپايي نافله شب (افزون بر ديگر واجبات، از خواب) برخيز؛ اميد است كه پروردگارت تو را به مقام محمود رساند.

واژه «تهجد» هم خانواده ي «هجود» است. هجود به معني خواب است و تهجد (از باب تفعل) بنابر نظر بسياري از اهل لغت به معناي بيداري پس از خواب [14] براي عبادت و اقامه ي نماز است. كلمه ي «نافله» نيز از ماده «نفل» به معناي زيادي مي باشد. [15] .

پس متهجد كسي است كه از خواب شبانه براي بپاداشتن نماز شب كه افزون بر نمازهاي واجب است برخيزد.

در آيه اي ديگر مي خوانيم:

(تتجافي جنوبهم عن المضاجع يدعون ربهم خوفاً و طمعاً و مما رزقناهم ينفقون. فلا تعلم نفس ما أخفي لهم من قرة أعين جزاءً بما كانوا يعلمون) [16] .

پهلوهاي آنان از بسترها، تهي مي شود و از جايگاه خودشان بر مي خيزند و پروردگارشان را از روي بيم و اميد مي خوانند



[ صفحه 32]



و از آنچه به آنان داده ايم انفاق مي كنند، كسي نمي داند كه به پاداش اعمال آنها چه چيزهايي كه باعث چشم روشني است، براي آنها ذخيره شده است.


پاورقي

[1] سوره ي مباركه ي مدثر، آيه ي 34.

[2] سوره ي مباركه ي تكوير، آيه ي 18.

[3] سوره ي مباركه ي آل عمران، آيه ي 17.

[4] سوره ي مباركه ي ذاريات، آيه ي 18.

[5] عدة الداعي و نجاح الساعي: 251.

[6] مجمع البيان 2: 192.

[7] وسائل الشيعه 4: 152.

[8] ميزان الحكمة 13: 148.

[9] ميزان الحكمة 13: 148.

[10] ميزان الحكمة 5: 417.

[11] ميزان الحكمة 5: 417.

[12] مراحل اخلاق در قرآن، فصل هفتم: 210.

[13] سوره ي مباركه ي اسراء، آيه ي 79.

[14] الميزان 13: 241.

[15] همان.

[16] سوره ي مباركه ي سجده، آيه ي 16.


بازگشت