در روايتي محمد بن مسلم مي گويد: به امام صادق عليه السلام عرض كردم؟ آيا مردگان را زيارت كنيم؟ فرمود: بله. عرض كردم: آيا وقتي ما به زيارتشان مي رويم، آنان



[ صفحه 165]



صداي ما را مي شنوند؟ فرمود: بله، به خدا سوگند، چنين است، مسلماً آنان از آمدن شما خبردار شده و شادمان مي گردند و با شما انس مي گيرند. وي مي گويد: عرض كردم: وقتي به زيارت ايشان رفتيم چه بگوييم؟ فرمود بگو:

«أللهم، جاف الأرض عن جنوبهم، و صاعد اليك أرواحهم، و لقهم منك رضواناً، و أسكن اليهم من رحمتك ما تصل به وحدتهم و تونس به وحشتهم، انك علي كل شي ء قدير.»

- خداوندا، زمين را از پهلويشان بركنار فرموده و جايگاهشان را وسعت ده، و ارواح آنان را به سوي خود بالا بر، و خشنودي مخصوص خود را به ايشان ارزاني دار، و از رحمت خويش چنان رحمتي به سوي آنان گسيل دار كه با ارتباط برقرار كردن با آنان ايشان را از تنهايي نجات داده، و مونس وحشت و احساس تنهايي شان گردي، براستي كه تو بر هر چيز توانايي.

در روايت ديگر صفوان بن يحيي مي گويد: به امام كاظم عليه السلام عرض كردم: آيا ميت سلام و دعاي شخص را در نزد قبرش مي شنود؟ فرمود: بله، آيا مردگان كفار مي شنوند و مؤمنان نمي شنوند؟! (البته ما اين روايت را به صورت اختصار نقل نموديم.)

شايد مقصود از فرمايش حضرت عليه السلام كه فرمود: «مردگان كفار مي شنوند»، همان كافراني باشند كه پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله پس از كشتن و به چاه انداختن آنان در جنگ بدر به آنها خطاب نمود: «آنچه را كه پروردگارم به من وعده داده بود، به حقيقت دريافت نمودم.»

بعد فرمود: «آنان مي شنوند، همان گونه كه شما مي شنويد.»

درباره ي زيارت اموات، روايات فراواني است كه ما آنها را در كتاب «المزار الكبير» ذكر نموده ايم. [1] .

ممكن است گفته شود: توضيحات در رابطه با احكام و آداب اموات برخلاف موضوع كتاب بوده و از اعمال شبانه روز نيست. در پاسخ مي گوييم: بر اهل توفيق پوشيده نيست كه طهارت كردن با اقسام غسلها از توابع نماز است، و مطالبي كه ما



[ صفحه 166]



مشروحاً پيرامون حالات اموات و ديگر موضوعات ذكر نموديم، همگي از توابع آن امور مهم است.

و نيز همه ي آنچه كه ما بيان كرديم، به صورت مفصل تر از اين در فقه مطرح شده است، كه ما به خاطر ترس از اطاله كلام، از ذكر آن خودداري نموديم.