تعقيب يكي از مستحبات مؤكد بوده و ترك آن نيز مكروه است. در نماز صبح و عصر بر تعقيبات تأكيد بيشتري شده است. تعقيبات وارد شده در روايات بسيار بوده كه يكي از آن ها گفتن سه تكبير بعد از سلام مي باشد. شايد اين سه تكبير اشاره به بزرگ دانستن خدا از توحيدات سه گانه كه روح نماز است، باشد. پس ادب قلبي اين تكبيرها آن ها است كه در هر دست بلند كردني يكي از توحيدات سه گانه را پشت سر انداخته و خداوند را از توصيف و توحيد خود بزرگ تر بداند. او بايد عجز و ذلت و كوتاهي خويش را به محضر خداوند عرضه كند.

يكي ديگر از تعقيبات شريف، تسبيحات صديقه ي طاهره عليهاالسلام است. اين تعقيبات را رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم به ايشان ياد داد كه با فضيلت ترين تعقيبات مي باشد. در حديثي آمده كه اگر چيزي برتر از آن بود، رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم به فاطمه عليهاالسلام عطا مي كرد. [1] از امام صادق عليه السلام نيز نقل شده كه: «اين تسبيحات در نزد من از هزار ركعت نماز در هر روز محبوب تر است». [2] ترتيب اين تسبيحات اين گونه است كه «الله اكبر» سي و چهار مرتبه، «الحمد لله» سي و سه مرتبه، «سبحان الله» سي و سه مرتبه.



[ صفحه 239]



آداب قلبي اين تسبيحات مانند آداب تسبيحات اربعه است. از آن جا كه اين تعقيبات پس از نماز است، افزون بر آنچه در تسبيحات اربعه گفته شد، بايد گفت تسبيح آن، بزرگ و منزه دانستن خدا از اداي حق عبوديت و لياقت عبادت خداوند و معرفت او است. بنده ي سالك بايد در تعقيب نماز در نقص خود و عبادتش و غفلت هاي در حال عبادت خود قدري تفكر كند؛ غفلت هايي كه در مذهب عشق و محبت گناه محسوب مي شود. او بايد محروميت خويش از بهره ي حضور در محضر خداوند را در نظر آورده و در تعقيبات به اندازه ي توان جبران كند. اين ذكرها را به قلب رسانده و دل را به آن زنده كند؛ شايد عاقبتش ختم به نيكي و سعادت گردد.

در «تحميد» تسبيحات حضرت زهرا عليهاالسلام نيز اين حمد را به خداوند نسبت دهد و توفيق آن را از سوي خداوند بداند. حقايق اين امور را هم به قلب رسانده و سر اين لطايف را به كام دل بچشاند تا قلب به ذكر حق زنده گردد و دل حيات جاوداني يابد.

صبح آغاز مشغول شدن به كثرات و ورود به دنيا است. در اين زمان انسان با خطر اشتغال به خلق و غفلت از حق روبرو است. خوب است، در اين زمان اندك انسان براي ورود به ظلمتكده ي تاريك به خداوند متوسل شده و تنها متوجه او گردد. از آن جايي كه براي خود در محضر خداوند آبرويي نمي بيند، به رسول ختمي مرتبت صلي الله عليه و آله و سلم و ائمه ي معصومين عليهم السلام توسل جسته و آن ها را واسطه و شفيع خود قرار دهد. هر روزي پناهي دارد؛ روز شنبه به وجود مبارك رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم، يكشنبه به اميرمؤمنان علي عليه السلام، دوشنبه به امام حسن و امام حسين عليهماالسلام، سه شنبه به امام سجاد، امام باقر و امام صادق عليهم السلام، چهارشنبه به امام كاظم، امام رضا، امام جواد و امام هادي عليهم السلام، پنجشنبه به امام حسن عسكري عليه السلام و روز جمعه به ولي امر امام زمان صلي الله عليه و آله و سلم، تعلق دارد. [3] خوب است در تعقيب نماز صبح براي ورود به اين درياي



[ صفحه 240]



مهلك ظلماني و دامگاه مهيب شيطاني به صاحبان آن روز متوسل شده و با شفاعت آن ها از خداوند متعال رفع شر شيطان و نفس اماره را بخواهد و در اتمام و قبول عبادات ناقص و اعمال غير شايسته ي خويش آن بزرگواران را واسطه قرار دهد. خداوند متعال نيز به وسيله ي شفاعت آن ها كوتاهي و نقص ما را جبران كرده، عبادات ناقابل ما را قبول مي فرمايد. تعقيباتي از زبان معصومين عليهم السلام در كتب ادعيه آمده كه هر كس بايد مناسب با حال خويش انتخاب كرده و اين سفر شريف را به خير و سعادت به پايان برد.