[گفتن لا اله الا الله]

تهليل داراي مقاماتي است:

يكي مقام نفي الوهيت فعلي است كه همان «لا مؤثر في الوجود الا الله» مي باشد. اين حصر، حصري را كه در «تحميد» است تأكيد كرده؛ بلكه موجب و مسبب آن



[ صفحه 235]



مي باشد؛ چرا كه مراتب همه ي ممكن الوجودها سايه اي از حقيقت خداوند و عين ربط به او است. هيچ كدام از موجودات مستقل نيستند. به عبارت اهل ذوق، معني «لا اله الا الله» مشاهده ي فاعليت و قدرت حق در خلق و نفي تعينات خلقي و فنا كردن مقام فاعليت و تأثير آن ها در خدا است.

ديگري مقام نفي معبودي غير از خدا است. «لا اله الا الله» يعني معبودي جز خدا نيست. بنابراين مقام «تهليل» نتيجه ي مقام «تحميد» است؛ چرا كه اگر حمد منحصر به ذات خداوند باشد، عبوديت هم حكم حمد را يافته و همه ي عبوديت هايي كه انسان ها براي هم دارند باطل مي شود؛ پس گويي سالك چنين مي گويد كه چون همه ي حمدها منحصر در حق مي باشد، عبوديت نيز منحصر در او است.

«تهليل» مقامات ديگري دارد كه مناسب اين اوراق نيست.