1. تقواي ظاهر كه نگهداري ظاهر از آلودگي ها و تاريكي گناهاني است كه با اعضاي ظاهري انجام مي گيرد. اين مرتبه، تقواي عامه مي باشد.

2. تقواي باطن كه نگهداري و تطهير باطن از افراط و تفريط در اخلاق و غرايز روحي است. اين مرتبه، تقواي خاصه مي باشد.



[ صفحه 232]



3. تقواي عقل كه نگهداري و تطهير عقل از علوم غير الهي است. مقصود از علوم الهي، علومي است كه مربوط به شريعت و دين باشد. همه ي علوم طبيعي و غير طبيعي كه به نيت شناخت مظاهر حق تحصيل شود، الهي و اگر به نيتي جز اين باشد، الهي نيست، هر چند درباره ي مبدأ و معاد باشد. اين تقواي اخص خواص است.

4. تقواي قلب كه نگهداري قلب از مشاهده و ذكر غير خدا است. اين تقواي اوليا مي باشد. مقصود حديثي كه مي فرمايد: «من همنشين كسي هستم كه مرا همنشين خود اختيار كند»، [1] همين خلوت قلبي است. اين خلوت بهترين خلوت ها بوده و خلوت هاي ديگر مقدمه ي رسيدن به آن مي باشد.

كسي كه همه ي مراتب تقوا را دارا باشد، دين و عقل و روح و قلب و همه ي قواي ظاهر و باطنش در سلامت خواهد بود. حفظه و موكلين او نيز از او ملول و منضجر نخواهند شد. معاملات و معاشرات چنين شخصي با دوست و دشمن سالم خواهد بود. اصلا ريشه ي دشمني از قلب او كنده مي شود. كسي كه همه ي مراتب تقوا و سلامت را نداشته باشد، به همان اندازه از فيض سلام محروم و به نفاق نزديك خواهد شد.



[ صفحه 233]