در حديثي آمده كه وقتي آيه ي (فسبح باسم ربك العظيم) [1] نازل شد، رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم فرمود: «اين را در ركوع قرار دهيد». وقتي هم كه آيه ي (سبح اسم ربك الاعلي) [2] نازل شد، فرمود: «اين را در سجده خويش قرار دهيد». [3] .



[ صفحه 225]



در كتاب شريف كافي حديثي اين چنين آمده: «اولين اسمي كه خداوند براي خود برگزيد «العلي» و «العظيم» بود. [4] شايد «العلي» اولين در اسماء ذاتي و «العظيم» اولين در اسماء صفاتي باشد.

در سجود مانند باقي اجزاء نماز، شكلي، حالي، ذكري و سري وجود دارد. اين امور درباره ي اولياي كامل الهي به گونه اي است كه در اين نوشتار به آن اشاره شده و بيان آن به صورت مفصل در اين كتاب جايگاهي ندارد.

براي متوسطين، شكل آن نشان دادن خاكساري و ترك استكبار و خودبيني است. به خاك گذاشتن بيني از مستحبات مؤكد؛ بلكه ترك آن برخلاف احتياط است. اين عمل اظهار اوج خضوع، ذلت، فروتني و توجه به اصل خويش مي باشد. قرار دادن مواضع هفتگانه بر زمين نيز علامت تسليم تام و تقديم همه ي قوا به محضر ربوبي و خارج شدن از خطاي آدمي است.

وقتي اين معاني در قلب قوت گرفت، آرام آرام منفعل شده و حال فرار از خود و ترك خودبيني دست مي دهد. نتيجه ي اين حال به دست آمدن انس است و در ادامه خلوت تام به دست مي آيد و محبت كلي پيدا مي شود.

ذكر سجده تسبيح است. تسبيح، تنزيه خداوند از توصيف و قيام به امر يا تنزيه از تكثير اسمائي و يا تنزيه از توحيد مي باشد؛ چرا كه «توحيد» از باب تفعيل است كه به معناي از كثرت به وحدت رفتن مي باشد كه خالي از شائبه ي تكثير و تشريك نيست؛ همان طور كه توصيف خداوند به علو ذاتي و تحميد نيز خالي از شائبه ي اين معاني نيست.

«العلي» از اسماء ذاتي است. بنا بر روايتي كه در قبل از اين آمد، «العلي» اولين اسمي است كه خداوند براي خود انتخاب كرده است؛ يعني اين اسم اولين تجلي ذات خداوند بر خويش است. وقتي بنده ي سالك از خود در مقام سجده فاني شد و



[ صفحه 226]



عالم و آنچه در آن است ترك نمود، به اين تجلي مفتخر مي شود.

از آن جا كه ركوع، اول و سجود، دوم است، تسبيح و تحميد در اين دو و «رب» در ذكر اين دو با هم فرق دارد. آن گونه كه اهل معرفت مي گويند، رب به سه اعتبار از اسماء ذات و صفات و افعال است؛ بنابراين شايد «رب» در (الحمد لله رب العالمين) به مناسبت مقام قيام كه مقام توحيد افعالي است از اسماء فعليه مي باشد. در ركوع به مناسبت اين كه مقام توحيد صفات است، از اسماء صفات و در سجده به مناسبت اين كه مقام توحيد ذات است از اسماء ذاتي مي باشد. «تسبيح» و «تحميد» نيز در هر يك از اين مقامات مربوط به آن مقام است.