امام صادق عليه السلام فرمود: «هيچ بنده اي براي خدا به حقيقت ركوع نمي كند؛ مگر آن كه خداوند متعال او را به نور جمال خود بيارايد و در سايه ي كبريايش جاي دهد و جامه ي برگزيدگانش بپوشاند. ركوع، اول و سجود دوم است. هر كسي حقيقت اولي را به جاي آورد، شايستگي دومي را يافته است. ادب در ركوع، عبوديت است و در سجود، قرب (به معبود). كسي كه به نيكي ادب را به جاي نياورد، شايسته ي قرب نخواهد بود. پس ركوع كسي را به جاي آر كه با دل براي خدا خاضع و تحت سلطه ي او ذليل و بيمناك است و اعضاي خود را از اندوه و ترس آن كه از بهره ي ركوع كنندگان بي نصيب گرديده فرود مي آورد. حكايت شده ربيع بن خثيم با يك ركوع، شب را به صبح مي رساند و چون بامداد مي شد قامت راست مي كرد و مي گفت: آه!



[ صفحه 221]



مخلصان پيشي گرفتند و ما از راه مانديم. و ركوعت را كامل كن به اين كه پشت خود را راست نگه داري و از اين كه به همت خويش قيام به خدمت او كني در گذر كه جز به ياري او (اين امر براي تو ميسر نمي گردد). از وساوس شيطان و خدعه ها قلبا بگريز كه خداوند متعال مرتبه ي بندگان خود را به قدر تواضع ايشان بلند مي دارد و بدان اندازه كه عظمت او بر باطن بندگان آشكار گردد به راه هاي فروتني و كرنش (در برابر خود) هدايتشان مي فرمايد». [1] .

اين حديث، اشارات و بشارات و آداب و دستوراتي را در برگرفته است. آراسته شدن به نور جمال حق و قرار گرفتن در سايه ي كبرياي خداوند و پوشيدن جامه ي برگزيدگان الهي بشارتي به رسيدن به مقام تعلم اسمائي [2] و رسيدن به مقام فناء صفاتي و به دست آوردن حالت صحو از آن مقام است؛ چرا كه وقتي خداوند بنده اي را به نور جمال خويش آراسته مي كند، او را به مقام اسماء كه حقيقت تعليم آدمي است مي رساند. هنگامي كه او را در سايه ي كبريايي خويش جاي مي دهد، عبد را از خويش فاني مي كند و وقتي كه به او لباس برگزيدگان را مي پوشاند، او را پس از اين فنا باقي مي كند.

از اين جا معلوم مي شود كه سجود فناي ذاتي است؛ زيرا ركوع اول و سجود دوم و همچنين مشخص مي شود كه قرب مطلق كه در سجود به دست مي آيد، فقط با حصول حقيقت ركوع ممكن مي شود.