براي همه ي اسماء و صفات خداوند متعال دو مقام وجود دارد: يكي مقام اسماء و صفات ذاتيه كه در خداوند ثابت است و ربطي به افعال حضرتش ندارد؛ مثل اراده و



[ صفحه 168]



قدرت؛ ديگري مقام اسماء و صفات فعليه كه با تجلي به «فيض مقدس» براي خداوند ثابت مي شود.

براي رحمت «رحمانيه» و «رحيميه» دو مرتبه و دو تجلي وجود دارد؛ يكي تجلي ذاتي با تجلي به «فيض اقدس» و ديگري تجلي در موجودات با تجلي به «فيض مقدس». در اين سوره اگر «رحمن» و «رحيم» از صفات ذاتي باشد، در «بسم الله الرحمن الرحيم» اين صفت وصف «اسم» است. در اين صورت رحمن و رحيم از صفات فعليه مي شود و ديگر تكرار هم به وجود نمي آيد. با اين تفسير مي توان آيات ابتدايي سوره ي حمد را اين گونه معنا كرد كه: «به مشيت رحماني و رحيمي ستايش مخصوص ذات رحماني و رحيمي است». از آن جا كه مشيت جلوه ي ذات خدا است، مقام رحمانيت و رحيميت كه از تعينات مقام مشيت است، جلوه ي رحمانيت و رحيميت ذاتي است. احتمالات ديگري نيز در اين جا وجود دارد؛ اما از آن جا كه اين احتمال ظاهرتر بود، باقي احتمالات را ذكر نمي كنيم.