در اين جا حديثي از امام صادق عليه السلام را مي آوريم كه دل اهل ايمان با آن نوراني شود. در اين حديث شريف نكته ها و حقايقي است كه دل اهل معرفت را زنده



[ صفحه 44]



مي كند و روح اهل دل را زندگي مي بخشد.

حضرت مي فرمايد: «وقتي مي خواهي طهارت كني و وضو بگيري، متوجه آب شو؛ مثل آن كه متوجه رحمت خدا مي شوي؛ چرا كه خداوند متعال آب را كليد نزديكي به خود و مناجاتش و راهنماي بساط خدمت خويش قرار داده است. همان گونه كه رحمت خدا گناهان بندگان را پاك مي كند، فقط آب است كه نجاسات ظاهري را پاك مي كند. خداوند متعال مي فرمايد: «او است آن كس كه بادها را پيش از باران رحمتش بشارت دهنده فرستاد و از آسمان آبي [پاك و] پاك كننده نازل كرديم» [1] و خداوند متعال فرمود: «و هر چيز زنده اي را از آب پديد آورديم». [2] .

در اين حديث آب به رحمت خداوند تأويل شده است. يكي از نكات اين تأويل آن است كه آب يكي از مظاهر رحمت خداوند بوده كه آن را به عالم طبيعت نازل فرموده و مايه ي زندگي موجودات قرار داده است. اهل معرفت نيز رحمت واسعه ي الهي را كه موجب پديد آمدن موجودات شده، به «آب» تعبير كرده اند. از آن جا كه جلوه ي رحمت واسعه ي خداوند در اين «آب» طبيعي بيش از باقي موجودات است، خداوند آن را مايه ي تطهير از آلودگي هاي ظاهري و مقدمه ي مناجات با خويش قرار داده است. آب رحمت حق هم در هر كجا نزول كند، گناهان بندگان را محو مي كند؛ البته گناه بندگان در هر مرتبه اي متفاوت با مراتب ديگر است.

حضرت در ادامه مي فرمايد: «در صفاي آب و لطافت و طهارت و بركت آن و مخلوط شدنش با هر چيز ديگري تفكر كن. براي پاك نمودن اعضايي كه خدا به تطهير آن ها دستور داده از آب استفاده كن و در واجبات و مستحبات الهي آداب آن ها را مراعات كن؛ چرا كه هر يك از اين آداب، فايده هايي دارد كه اگر آن ها را با احترام به جا بياوري، به زودي چشمه ي فايده هاي آن براي تو جاري مي شود».



[ صفحه 45]



در اين حديث امام صادق عليه السلام چهار مرتبه از مراتب طهارت را بيان نموده است. يكي از اين مراتب پاك نمودن اعضاي بدن است. حضرت اشاره فرموده به اين كه نبايد انسان به تطهير ظاهر بسنده كند؛ بلكه بايد باطن را نيز با انجام واجبات و مستحبات پاك نمايد. اگر باطن با واجبات و مستحبات پاك شد، چشمه هاي اسرار الهي در درون انسان جاري شده و گوشه اي از اسرار عبادت و طهارت براي او آشكار مي شود.

ايشان پس از مرتبه ي اول طهارت به دستور دوم پرداخته، مي فرمايند: «پس از آن با خلق خدا معاشرت كن. معاشرت تو مانند مخلوط شدن آب با ديگر اشياء باشد كه حق هر چيزي را ادا كرده و در آن تغييري ايجاد نمي كند. در سخن رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم تأمل كن كه فرمود: «مثل مؤمن خالص، مثل آب است».

دستور اول حضرت مربوط به رابطه ي انسان با اعضاي دروني و ظاهري خود بود؛ اما در اين قسمت حضرت به رابطه ي انسان با مردم مي پردازد. ايشان علاوه بر دستوري جامع در كيفيت ارتباط و معاشرت، حقيقت خلوت كردن را نيز بيان نمودند. حقيقت خلوت آن است كه سالك با هر قشري از مردم به خوبي معاشرت كرده و اخلاق حسنه را در اين معاشرت مراعات نمايد و با هر كسي متناسب با روحيات او برخورد كند؛ اما در عين حال بندگي خدا را فراموش نكرده و از ياد حق غفلت نكند.

پس از اين، حضرت دستور سومي را بيان مي فرمايند كه «بايد صفاي تو با خداوند متعال در همه ي طاعات، همچون صفاي آب باشد؛ آن گاه كه خداوند آن را از آسمان فرو فرستاد و نام آن را «طهور» نهاد.»

مفهوم اين قسمت از حديث آن است كه كدورت و تاريكي نبايد در قلب سالك راه داشته و عبادت هاي او بايد از شرك هاي ظاهري و باطني تهي باشد. همان گونه كه آب در هنگام نزول از آسمان پاك است، دل هم از آسمان غيب، طاهر و پاكيزه



[ صفحه 46]



نازل گشته و سالك نبايد اجازه دهد كه با تصرفات شيطاني و طبيعت آلوده گردد.

حضرت پس از اين، آخرين دستور جامع را براي اهل رياضت و سلوك بيان كرده، مي فرمايد: «آن گاه كه اعضاي خويش را با آب پاكيزه مي كني، دل خويش را به پرهيزگاري و يقين تطهير كن». [3] .

در اين قسمت به دو مقام والاي اهل معرفت اشاره شده: يكي تقوا كه اوج آن ترك هر آنچه جز حق است مي باشد و ديگري يقين كه قله ي آن، مشاهده ي حضور محبوب است.