اعضاي ظاهري و باطني انسان همه قابل تربيت و تعليم است. مثلا چشم انسان توانايي خيره شدن به خورشيد را ندارد؛ اما با مقداري تمرين مي توان مدت ها به خورشيد نگاه كرد؛ بي آنكه پلكي تكان بخورد و چشم خسته شود. خيال نيز از قواي قابل تربيت است؛ به طوري كه اين قوه ي هرزه گر فعال در تحت اراده ي انسان در آمده و بي اجازه ي او از جايي به جاي ديگر نرود.

راه اصلي رام نمودن خيال، برخلاف ميل آن عمل نمودن است؛ يعني به هنگام نماز انسان خود را آماده كند تا خيال خويش را حفظ كند و همين كه خواست به جاي ديگري غير از نماز برود؛ انسان آن را برگردانده، متوجه نماز كند. در ابتدا چنين كاري سخت به نظر مي رسد؛ اما پس از مدتي حتما خيال رام شده و در اختيار انسان در مي آيد؛ البته نبايد توقع داشت كه در ابتداي راه بتوانيم در تمام نماز خيال خود را حفظ كنيم؛ بلكه بايد دانست كه حفظ قوه ي خيال به تدريج حاصل شده و نيازمند صبر و گذر زمان است. ممكن است انسان در ابتدا در يك دهم نماز بتواند خيال خود را حفظ كند؛ اما با تمرين و تداوم، آرام آرام در بيشتر نماز زمام اختيار خيال را به دست خواهد گرفت. در اين راه نبايد نااميد شد كه نااميدي



[ صفحه 33]



سرچشمه ي همه ي سستي ها و ناتواني ها است.

مهم ترين چيزي كه در اين مسير نياز است؛ حس احتياج مي باشد. قلب ما باور نكرده كه سعادت آخرت، نماز است. ما نماز را سربار زندگي خود مي دانيم. لازمه ي محبت پيدا كردن به چيزي درك نتايج آن چيز است. اگر ما شيفته ي دنيا شده ايم از آن رو است كه دنيا را سرچشمه ي لذات مي دانيم. اگر به آخرت ايمان پيدا كرده و احساس كنيم كه به زندگي آسوده در آن جا محتاجيم، سرمايه ي لازم براي آن زندگاني را فراهم نموده و با كمال نشاط و اشتياق به سراغ اين سرمايه خواهيم رفت. اين سستي كه در ما است از سردي ايمان است و الا اگر سخنان انبياء و اوليا براي ما احتمالي هم ايجاد كرده بود، بهتر از اين كوشش مي نموديم؛ اما هزار افسوس كه شيطان بر باطن ما تسلط يافته، گوش قلبمان را تصرف كرده و نمي گذارد فرموده ي حق و فرستاده هاي او و سخنان علما و مواعظ كتاب هاي الهي به گوش ما برسد!

از وظايف بزرگ سالك الي الله آن است كه در مسير مجاهده و سلوك، اعتماد به نفس را به كنار نهاده و متوجه خداوند شود. بايد از خداوند، عصمت طلبيده و به دستگيري آن وجود متعال اعتماد كند. در خلوت ها بر بارگاه خداوند تضرع كند و با كمال جديت از او اصلاح حالش را بخواهد.